Ολα ξεκίνησαν από ένα μικρό τρίποδο, ένα κινητό κι ένα διαμέρισμα γεμάτο σιωπές. Ο Θανάσης Βασιλείου, όταν η μητέρα του έφυγε από τη ζωή, άρχισε να καταγράφει τις άδειες γωνιές του σπιτιού της παιδικής του ηλικίας, φοβούμενος ότι ίσως δεν τις ξαναδεί. Τα πρώτα πλάνα έγιναν για το αρχείο του, αλλά όταν οι εικόνες που αντίκρισε σε αυτά ξύπνησαν αναμνήσεις και συναισθήματα, συνέχισε να τραβάει, φτιάχνοντας ένα άγουρο κινηματογραφικό ημερολόγιο. Από εκεί γεννήθηκε το ντοκιμαντέρ «Λο», μια βαθιά προσωπική ταινία, η πρώτη του μεγάλου μήκους, όπου η μνήμη της οικογένειας συναντά τη συλλογική μνήμη της σύγχρονης Ελλάδας αγγίζοντας τα χρόνια της χούντας. Με λιτή κινηματογραφική γλώσσα κι έντονη συναισθηματική ένταση, η ταινία εξερευνά τη σιωπή που ζυγίζει σαν ενοχή, το τραύμα, την αγάπη και την αποδοχή. Το ντοκιμαντέρ έκανε πρεμιέρα στο 27ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης κερδίζοντας το βραβείο ΕΚΚΟΜΕΔ πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη, ενώ απέσπασε επίσης το Στεφάνι της Μεγίστης και το Βραβείο Οδυσσέας για το καλύτερο ντοκιμαντέρ σκηνοθέτη της διασποράς στο 10ο Διεθνές Φεστιβάλ Καστελόριζου. Με αφορμή την κυκλοφορία της ταινίας στις αίθουσες, ο Θανάσης Βασιλείου μίλησε στα «Πρόσωπα».
Λέτε ότι «κινηματογραφώ σημαίνει θυμάμαι». Το πένθος όμως συχνά είναι και ανάγκη να ξεχάσεις. Πώς συνυπήρξαν αυτές οι δύο έννοιες;
Πριν φύγω για τη Γαλλία και αλλάξω οριστικά επάγγελμα, δούλευα ως οπερατέρ για δέκα χρόνια στην ελληνική τηλεόραση. Είχα ορκιστεί ότι δεν θέλω να κάτσω ξανά πίσω από μια κάμερα. Οταν το αποφασίζω, μέσα στην παράξενη ησυχία του άδειου διαμερίσματος, να ξαναβάλω τον εαυτό μου πίσω από μια κάμερα, δεν είναι κάτι ανώδυνο. Επιστρέφω πίσω, μέσω της προσωπικής βιωμένης μνήμης, αλλά επιστρέφω επίσης πίσω και μέσω ξεχασμένων κινήσεων που βρίσκω έπειτα από χρόνια: να στήσω την κάμερα, να ισορροπήσω το πλάνο, να παρατηρήσω το φως, να καδράρω. Με άλλα λόγια, η επιστροφή στο παρελθόν περνά και μέσα από αυτές τις απλές, σωματικές κινήσεις. Η διαδικασία του πένθους εξελίσσεται μέσα από δύο ισχυρές και αμφίδρομες δυνάμεις: τη λήθη και την ανάμνηση. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας και τα δύο βρίσκονται σε ώσμωση. Σε ό,τι με αφορά, έπρεπε να περάσω από το σινεμά για να βρω την αντίσταση στη λήθη μέσω της ανάμνησης. Εξ ου και η φράση «κινηματογραφώ = θυμάμαι».
Νιώθετε ότι ολοκληρώθηκε ένας προσωπικός κύκλος με την ταινία ή άνοιξε νέους που τώρα πρέπει να αντιμετωπίσετε;
Σε ό,τι αφορά στην προσωπική και οικογενειακή διάσταση της ταινίας, νομίζω ότι ένας σημαντικός κύκλος ολοκληρώθηκε. Σε ό,τι αφορά την πολιτική, ιστορική και κοινωνική διάστασή της, άνοιξαν νέες οδοί. Ετοιμάζω μια νέα ταινία πάνω στο κάψιμο των φακέλων κοινωνικών φρονημάτων το 1989 και την αντήχηση αυτής της καταστροφής με αυτό που συμβαίνει στο Επταπύργιο σήμερα. Και στις δύο περιπτώσεις, παρότι γίνονται τα πάντα έτσι ώστε τα σημάδια του παρελθόντος να αφανιστούν (17 εκατομμύρια φάκελοι στην πυρά, μια ολόκληρη γειτονιά χτισμένη πάνω στα οστά των εκτελεσμένων του Εμφυλίου), πάντα η Ιστορία αντιστέκεται με έναν σχεδόν μεταφυσικό τρόπο: 2.110 φάκελοι παραμερίστηκαν και δεν κάηκαν, δεκάδες σκελετοί εκτελεσμένων αναδύονται κυριολεκτικά από τη λήθη για να μας θυμίσουν τι συνέβη στο Γεντί Κουλέ. Θα προσπαθήσω να ανακαλύψω τα ιστορικά ρακόρ μεταξύ των δύο.
Το «Λο» σημαίνει «σώπα» στα ηπειρώτικα. Υπήρξε κάποια σιωπή που σας στοίχειωσε;
Προσπαθώ να απαντήσω σε αυτό το «Σώπα» μέσω του κινηματογραφικού λόγου. Δεν καταφέρνω να το ανατρέψω όπως νόμιζα. Η ταινία διαπερνάται από αμφιβολία, αφηγηματικές τρύπες, παραπατά. Διαπίστωσα ότι συνεχίζω να σωπαίνω συχνά. Δεν είναι εύκολο να ξεκολλήσεις από πάνω σου συνήθειες που έρχονται από μακριά. Στην ταινία, το «σώπα» λέγεται από τη γιαγιά στον παππού. Δεν αφορά τη δικτατορία. Ερχεται από πιο μακριά, από τον Εμφύλιο. Ολο αυτό δεν είναι πίσω μας, αλλά μαζί μας.
Με ποιον τρόπο το φιλμ σχολιάζει την ελληνική οικογενειακή κουλτούρα της αποσιώπησης;
Ο τρόπος είναι αυτό που οι Γάλλοι ονομάζουν «dispositif», δηλαδή το σύστημα κινηματογράφησης που περικλείει τρία πράγματα: τον κινηματογραφιστή, τον κινηματογραφούμενο και τον θεατή. Προσπαθήσαμε να χτίσουμε, με όλους τους πολύτιμους συνεργάτες μου, ένα σύμπαν το οποίο διαπερνάται από αμφιβολία. Οπου ακόμη κι όταν όλα είναι προφανή, αληθινά και αδιάψευστα, είναι αδύνατο να τα πιστέψουμε εντελώς. Οτι η σιωπή ενσταλάζεται, μολύνει και απλώνεται σαν ιός, απαγορεύοντας την πρόσβαση στην αλήθεια και αφήνοντας κενά τα οποία ανοίγουν την πόρτα στη μυθοπλασία και, πολλές φορές, στην προπαγάνδα. Η ελληνική οικογένεια είναι μαθημένη σε αυτό. Η πολύπλοκη σύγχρονη Ιστορία της Ελλάδας μάς το επέβαλε. Στην ταινία προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε την κληρονομιά αυτής της σιωπής και όχι να κρίνουμε τις προηγούμενες γενιές.
Τα θραύσματα της δικής σας οικογενειακής ιστορίας σάς οδηγούσαν προς τη δικτατορία. Μετατρέπεται αυτή η ιστορία, έτσι, σε ένα σχόλιο για τη σύγχρονη ελληνική ταυτότητα;
Με οδήγησαν στη δικτατορία γιατί έρχομαι ακριβώς αμέσως μετά. Τα χρόνια της δικτατορίας είναι σημαντικά γιατί αφορούν τη ζωή των γονιών μου ακριβώς πριν γεννηθώ. Στα οικογενειακά αφηγήματα αυτή η περίοδος παρουσιάζει εντυπωσιακά κενά. Σχεδόν κανείς δεν θυμάται τι έκανε, τι έγινε τότε, αν βίωσε κάτι ιδιαίτερο. Πρόκειται για μια τρύπα στην οικογενειακή μνήμη. Οσο προχωρά η ταινία διαπιστώνω ότι αυτή η τρύπα εκφράζεται μέσω της σιωπής. Πρόκειται για το σύμπτωμα μιας απροσδιόριστης ενοχής. Στην οικογένειά μου, όπως και στις περισσότερες, αυτή η ενοχή δεν αφορά πράγματα που έκαναν οι γονείς μας αλλά πράγματα που δεν έκαναν. Συνειδητοποίησαν, ίσως, μετά την πτώση της δικτατορίας, ότι θα μπορούσαν να είχαν κάνει αλλιώς, αλλά προτίμησαν να κοιτάξουν αλλού για να περάσουν αυτά τα χρόνια όσο πιο ήσυχα γίνεται. Αν ο τρόπος που διαχειριζόμαστε τα πράγματα σε περιόδους τραυματικών ιστορικών γεγονότων ή κρίσεων είναι αυτό που σφυρηλατεί την ταυτότητά μας, τότε, ναι, η ταινία μετατρέπεται σε σχόλιο για την ελληνική ταυτότητα.
