Oι Φινλανδοί το λένε sisu. Και είναι ένα μείγμα σθένους, αποφασιστικότητας, στωικότητας, ανθεκτικότητας και πείσματος απέναντι στις δυσκολίες. Ο λαός αυτός, που κέρδισε την ανεξαρτησία του μόλις το 1917 και πολέμησε δύο φορές κατά της Σοβιετικής Ενωσης για να τη διατηρήσει, νιώθει σήμερα και πάλι ευάλωτος απέναντι στον ρωσικό επεκτατισμό, αφού μοιράζεται με τη χώρα αυτή σύνορα μήκους 1.350 χιλιομέτρων. Είναι λοιπόν κεφαλαιώδες να προστατεύει την ψυχική του αντοχή. Και όπως λέει στον Economist η Ανούκα Ιλιβαάρα, υποδιευθύντρια της επιτροπής εθνικής ασφαλείας, αυτό σημαίνει να μπορεί εν μέσω κρίσης να προσεύχεται, να επισκέπτεται μουσεία και να ασχολείται με τον αθλητισμό.
Ο εθνικός χαρακτήρας και οι ιστορικές εμπειρίες της Φινλανδίας δεν μπορεί βέβαια να μεταγραφούν σε άλλες χώρες. Πού μπορεί λοιπόν να βρει κανείς το sisu του;
«Η ιδέα δεν είναι να βρεις το sisu, δεν είναι χαμένο», εξηγεί στο βρετανικό περιοδικό η Ελισάμπετ Λάτι, που έχει γράψει ένα βιβλίο για την έννοια αυτή. «Θα πρέπει να θυμηθείς στιγμές sisu στη δική σου ζωή και τι σου επέτρεψε να ξεπεράσεις τις δυσκολίες». Το ίδιο ισχύει και για τη μεγάλη οικογένεια που λέγεται Ευρώπη: απέναντι στη ρωσική απειλή, θα πρέπει να θυμηθεί πώς αντιμετώπισε την κρίση του ευρώ, το Brexit και την πανδημία.
Ο πρόεδρος της χώρας Αλεξάντερ Στουμπ, πάλι, αντιλαμβάνεται με τον δικό του τρόπο το sisu. «Το μυστικό είναι να μην πανικοβάλλεσαι. Να αντιδράς και να δρας όταν είναι απαραίτητο».
Οσοι βρίσκουν τα παραπάνω λίγο θεωρητικά, ή λίγο σκανδιναβικά, μπορούν πάντα να καταφύγουν στην ποίηση. Αυτό τουλάχιστον έκανε ο Ανταμ Γκόπνικ του περιοδικού New Yorker: πήγε στην Κρακοβία για να επισκεφθεί το σπίτι όπου έζησε τα 14 τελευταία της χρόνια μια μεγάλη ποιήτρια και νομπελίστρια λογοτεχνίας, που αφού γνώρισε δύο ολοκληρωτισμούς, τον ναζιστικό και τον σοβιετικό, στράφηκε στον ηρωισμό της καθημερινής ζωής για να βρει βοήθεια και νόημα. «Στην καθημερινή μας ομιλία, όπου δεν σταματάμε για να σκεφτούμε κάθε λέξη, χρησιμοποιούμε φράσεις όπως «ο συνηθισμένος κόσμος», «η συνηθισμένη ζωή», «η συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων»», είπε η Βισουάβα Σιμπόρσκα στην ομιλία που εκφώνησε τo 1996 όταν της απονεμήθηκε το Νομπέλ. «Στη γλώσσα της ποίησης, όμως, όπου βαραίνει κάθε λέξη, τίποτα δεν είναι κανονικό ή συνηθισμένο. Ούτε μια πέτρα ούτε ένα σύννεφο πάνω απ’ αυτήν. Ούτε μια μέρα ούτε μια νύχτα ύστερα απ’ αυτήν. Και, πάνω απ’ όλα, ούτε μια ύπαρξη, μια ύπαρξη οποιουδήποτε σ’ αυτόν τον κόσμο».
Η φράση «τίποτα δεν είναι κανονικό ή συνηθισμένο» είναι ακριβής από δύο απόψεις, γράφει ο Γκόπνικ. Πρέπει και να απολαμβάνουμε την καθημερινότητα των πραγμάτων και να έχουμε συναίσθηση ότι, στη συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων, το μόνο που δικαιούμαστε να προσδοκάμε είναι το απροσδόκητο. Το να αναφωνούμε κάθε μέρα «αυτό δεν είναι κανονικό» όταν βλέπουμε τον αυταρχισμό, την αυθαιρεσία και τη βαρβαρότητα αποτελεί, με την έννοια αυτή, μια ένδειξη σοφίας, ακόμη και ελπίδας.
Αν οι Φινλανδοί διδάσκουν την απάντηση στον αυταρχισμό, οι Πολωνοί είναι ειδικοί γύρω από τον μηχανισμό του. Το πρώτο στάδιο είναι η δαιμονοποίηση των αδυνάτων: ένα βίντεο του υπουργείου Εσωτερικής Ασφάλειας (ICE) του Τραμπ ντύνει σκηνές συλλήψεων μεταναστών και διαδηλωτών με μουσική του Ζακ Μπράιαν, θέλοντας να εξοικειώσει πρώτα την ομοσπονδιακή αστυνομία, και στη συνέχεια τους πολίτες, με την ωμότητα ως ψυχαγωγία.
Το δεύτερο στάδιο είναι η ποινικοποίηση κάθε κριτικής: οι περισσότεροι μεγάλοι διαφωνούντες, από την Πολωνία μέχρι την Τουρκία και σύντομα την Αμερική, περνούν ένα μέρος της ζωής τους στη φυλακή.
Το τρίτο στάδιο είναι η ειδωλοποίηση του ηγέτη, ο οποίος μπορεί να κάνει οτιδήποτε, ακόμη και το πιο ακραίο, ακόμη και το πιο γελοίο, χωρίς να υποστεί καμιά συνέπεια. Ο ηγέτης αυτός εδραιώνει σε ένα τέταρτο στάδιο την εξουσία του μέσω της διαφθοράς, ώστε οι πλουτοκράτες, παρά τη θεωρητική τους ανεξαρτησία, να μην μπορούν να δρουν ανεξάρτητα.
Nα πώς κινείται η Ιστορία: αν οι ανατολικοευρωπαίοι διαφωνούντες προσπαθούσαν να χτίσουν μια φιλελεύθερη δημοκρατία εν μέσω της τυραννίας και του αντιφιλελευθερισμού, εμείς προσπαθούμε να σώσουμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία εν μέσω των ίδιων δυνάμεων.
Βισουάβα Σιμπόρσκα (1923-2012): Το μίσος
Η πολωνίδα νομπελίστρια δεν ήταν μια πολιτική ποιήτρια με οποιαδήποτε συμβατική έννοια, γράφει ο Γκόπνικ. Ηταν όμως εξόχως πολιτική στον βαθμό που αγωνιζόταν να αρθρώσει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επιδιώκουν τη δύναμη και την απόλαυση στην κοινωνική τους ζωή, ενώ την ίδια στιγμή αλληλεπιδρούν με την οικογένεια, τους φίλους, τους ερωτικούς συντρόφους και τους συμπολίτες τους στη μάχη της καθημερινότητας. Δείτε πόσο συγκλονιστικά επίκαιρο είναι στην τραμπική εποχή το ποίημά της «Μίσος»: «Δεν είναι σαν τα άλλα αισθήματα. / Ταυτόχρονα μαζί το πιο γηραλέο / και το πιο νεαρό. / Από μόνο του γεννοβολάει αιτίες / που το ζωογονούν. / Οταν κοιμάται δεν πρόκειται ποτέ για / αιώνια ανάπαυση. / Κι η αϋπνία δεν εξαντλεί τη ρώμη του, τη θρέφει». (Από τη συλλογή «Το τέλος και η αρχή», εκδ. Σοκόλη, μετάφραση Βασίλη Καραβίτη)
