Πέρα από τον δηλωμένο στόχο του Ισραήλ να καταστρέψει αυτό που αποκαλεί υπαρξιακή απειλή από τις πυρηνικές δυνατότητες του Ιράν, ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου έχει κάνει πολλές φορές αναφορά και σε έναν ευρύτερο στόχο: την αλλαγή του καθεστώτος στην Τεχεράνη.
Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, μπορεί να ελπίζει ότι οι άνευ προηγουμένου επιθέσεις θα ξεκινήσουν μια αλυσιδωτή αντίδραση που θα οδηγήσει σε αναταραχές που θα ανατρέψουν την Ισλαμική Δημοκρατία.
Πόσο εφικτό είναι κάτι τέτοιο ομως;
Ζητήσαμε την άποψη του Δρ Ευάγγελου Βενέτη ο οποίος διδάσκει ισλαμικές και ιρανικές σπουδές στο Τμήμα Αραβικών, Περσικών και Τουρκικών του Πανεπιστημίου Λέιντεν στην Ολλανδία και είναι επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ σε θέματα Μέσης Ανατολής.
“Η ανατροπή της Ισλαμική Δημοκρατίας είναι μάλλον απίθανη.
Οι αμερικανικές και ισραηλινές στρατηγικές πίεσης αποτυγχάνουν γιατί βασίζονται σε μια εσφαλμένη παραδοχή: ότι το σύστημα θα διαλυθεί από μόνο του. Αντίθετα, το Ιράν δείχνει ανθεκτικότητα, επειδή η κοινωνία του έχει ιστορική μνήμη, θεσμική συνοχή και εθνική υπερηφάνεια» αναφέρει ο κ. Βενέτης.
Αυτή τη στιγμή, στο Ιράν, υπάρχουν τρεις βασικοί πόλοι εξουσίας: η κυβέρνηση, το ιερατείο (δηλαδή οι μουλάδες), και οι ένοπλες δυνάμεις, κυρίως οι Φρουροί της Επανάστασης. Αν και θεσμικά δεν είναι απόλυτα διακριτοί, σε πρακτικό επίπεδο αυτοί είναι οι βασικοί άξονες εξουσίας.
«Το ιερατείο, πίσω από το οποίο βρίσκεται ο Ανώτατος Πνευματικός Ηγέτης, δεν έχει κάποια σύγκρουση με την κυβέρνηση ή τους Φρουρούς. Δεν υπάρχει θεσμική αντίθεση μεταξύ τους. Ο Ανώτατος Ηγέτης είναι τοποτηρητής του συστήματος και εκφράζει το σύνολο του ιερατείου.
Ο θεσμός του Ανώτατου Ηγέτη είναι δια βίου και εκλέγεται από ειδικά θεσμικά όργανα.
Δεν πρόκειται για τυπική δημοκρατία δυτικού τύπου. Το Ιράν έχει ένα υβριδικό σύστημα όπου η εκλεγμένη εξουσία συνυπάρχει με θεσμική εποπτεία από το ιερατείο.
Ο πρώτος πόλος, λοιπόν, είναι ο Ανώτατος Πνευματικός Ηγέτης, μαζί με τα τρία όργανα: το Συμβούλιο των Φρουρών, τη Συνέλευση των Ειδικών και το Συμβούλιο Σκοπιμότητας. Αυτά τα όργανα ελέγχουν την τήρηση του ισλαμικού Συντάγματος και διασφαλίζουν τη συνέχεια του συστήματος.
Ο δεύτερος πόλος είναι η αιρετή κυβέρνηση.
Εκλέγεται από τον λαό, αλλά οι υποψήφιοι φιλτράρονται και εγκρίνονται από τα θεσμικά όργανα του ιερατείου.
Η σημερινή κυβέρνηση είναι μεταρρυθμιστική, μετά τον θάνατο του Ραΐσί – ενός συντηρητικού προέδρου – σε αεροπορικό δυστύχημα.
Ωστόσο, δεν υπάρχει ιδεολογική διάσταση ανάμεσα στη μεταρρυθμιστική κυβέρνηση και το ιερατείο. Όλοι εντός του συστήματος στηρίζουν την Ισλαμική Δημοκρατία. Οι μεταρρυθμιστές δεν επιδιώκουν την ανατροπή του συστήματος, αλλά αλλαγές εντός των πλαισίων του.
Το τρίτο στοιχείο είναι το κοινοβούλιο, που εκλέγεται ταυτόχρονα με την κυβέρνηση.
Και αυτό λειτουργεί υπό την εποπτεία των θεσμικών οργάνων.
Οι Φρουροί της Επανάστασης δεν είναι πολιτικός θεσμός, αλλά στρατιωτική δύναμη και υπηρεσία ασφαλείας που υπάγεται στον Ανώτατο Ηγέτη. Ελέγχουν τις ένοπλες δυνάμεις, τις μυστικές υπηρεσίες και παρεμβαίνουν μόνο σε θέματα ασφάλειας και αποτροπής. Έχουν επίσης ρόλο σε επιχειρησιακά ζητήματα της άμυνας και της εσωτερικής ασφάλειας. Συμμετέχουν έμμεσα στην κυβέρνηση μέσω προσώπων που βρίσκονται σε καίριες θέσεις.»
Οι κυρώσεις ως μηχανισμός πίεσης και η αφήγηση της “αντοχής”
Είναι αδιαμφισβήτο πως πολλοί Ιρανοί είναι δυσαρεστημένοι με την κατάσταση της οικονομίας, την έλλειψη ελευθερίας του λόγου, τα δικαιώματα των γυναικών και τα δικαιώματα των μειονοτήτων.
Αρκεί όμως αυτό για να αλλάξει τις ισορροπίες στο τρίγωνο διακυβέρνησης του Ιράν ;
«Η κοινωνία είναι διχασμένη» αναφέρει ο κ. Βενέτης. « Δεν γνωρίζουμε επακριβώς ποιο είναι το ποσοστό που στηρίζει το καθεστώς, καθώς στο Ιραν δεν γίνονται δημοσκοπήσεις. Εκτιμάται ότι μπορεί να είναι 50-50 ή 60-40 υπέρ του καθεστώτος.
Η μεγάλη δυσαρέσκεια δεν εκφράζεται λόγω φόβου και απουσίας πολιτικής εναλλακτικής»
Το Ιράν βρίσκεται υπό σκληρές οικονομικές κυρώσεις εδώ και δεκαετίες. Η ηγεσία του τις παρουσιάζει ως «οικονομικό ιερό πόλεμο», προσπαθώντας να ενισχύσει το πατριωτικό αίσθημα. Οι κυρώσεις επηρεάζουν βασικά αγαθά όπως τα φάρμακα και η ιατρική τεχνολογία, σε βαθμό που απειλεί τη δημόσια υγεία.
«Η ιρανική ηγεσία έχει μετατρέψει αυτή την πίεση σε εργαλείο εσωτερικής συσπείρωσης. Το αφήγημα του «οικονομικού ιερού πολέμου» παρουσιάζει τις δυσκολίες ως επίθεση εναντίον της ανεξαρτησίας του Ιράν από τους εχθρούς του Ισλάμ» επισημαίνει ο κ. Βενέτης, για να θυμήσει ότι η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιραν έχει αποδείξει και στο παρελθόν την ανθεκτικότητά της.
«Οι ΗΠΑ και το Ισραήλ επιδιώκουν την αλλαγή καθεστώτος μέσω φθοράς: στρατιωτικής πίεσης, δολιοφθορών και κυρώσεων. Αυτό το μοντέλο όμως δοκιμάστηκε ήδη στον πόλεμο Ιράν-Ιράκ (1980-88) όταν το καθεστώς άντεξε τριπλό μέτωπο: εξωτερική εισβολή, εμφύλια αντιπαράθεση και διεθνείς πιέσεις»
Το αφήγημα της Δύσης: εύθραυστη ισορροπία ή αυταπάτη;
Για πολλούς στη Δύση, σήμερα οι ισορροπίες ανάμεσα σε Κυβέρνηση – Ιερατείο – Φρουρούς της Επανάστασης είναι εύθραυστες, ασύμμετρες και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το πρόσωπο του Ανώτατου Ηγέτη , Αλί Χαμενεΐ και τις στρατηγικές εξελίξεις – όπως ο πρόσφατος πόλεμος. Συγκεκριμένα στο δίπολο Κυβέρνηση vs Φρουροί της Επανάστασης δεν υπάρχει αμία ισοτιμία.
Δυτικοί αναλυτές επισημαίνουν ακόμη ότι η κυβέρνηση Πεζεσκιάν είναι μεταρρυθμιστική και φιλολαϊκή, εκλεγμένη μετά από πρωτοφανή κινητοποίηση «ήπιου» κόσμου. Όμως δεν έχει πρόσβαση ούτε στο στρατιωτικό, ούτε στο πυρηνικό πρόγραμμα – όλα αυτά ελέγχονται από τους Φρουρούς.
Οι Φρουροί αντιμετωπίζουν την κυβέρνηση σαν βιτρίνα διαχείρισης κρίσεων και όχι σαν σοβαρό θεσμικό εταίρο. Υπάρχουν υπόγειες συγκρούσεις, κυρίως για την οικονομία αλλά και την εξωτερική πολιτική, ενώ σήμερα, μετά την επίθεση των ΗΠΑ, οι Φρουροί έχουν ενισχύσει τον ρόλο τους, καθώς παρουσιάζονται ως «προστάτες του έθνους» και συνεργάζονται μόνο στα απολύτως απαραίτητα, και κυρίως για να διατηρηθεί η επίφαση κρατικής σταθερότητας.
Στο δίπολο Ιερατείο vs Κυβέρνηση η σχέση είναι σχέση εξάρτησης και πειθαρχίας. Οι μουλάδες (με κορυφή τον Χαμενεΐ) ελέγχουν πλήρως την κυβέρνηση μέσω θεσμών όπως το Συμβούλιο των Φρουρών (που εγκρίνει νόμους και υποψηφίους).
Η κυβέρνηση είναι υποχρεωμένη να σεβαστεί τις κόκκινες γραμμές της θεοκρατίας που έχουν να κάνουν με την ελευθερία του Τύπου, την κοσμική μεταρρύθμιση και τον έλεγχο της δικαιοσύνης
Στην τρίτη πλευρά του τριγώνου μεταξύ Ιερατείου και Φρουρών της Επανάστασης. Η συμμαχία είναι παλιά. Οι Φρουροί είναι προϊόν του ίδιου του καθεστώτος των μουλάδων· δημιουργήθηκαν για να προστατεύουν την Ισλαμική Επανάσταση…
Διαχειρίζονται δικό τους δίκτυο πληροφοριών, παρεμβαίνουν στις εκλογές, έχουν δικό τους διπλωματικό λόγο.
Μέσα σε όλα αυτά οι τελευτές εξελίξεις με την εμπλοκή των ΗΠΑ, αποτελούν πραγματική απειλή για την ηγεσία του Ιράν ;
Ο κ. Ευάγγελος Βενέτης είναι ξεκάθαρος.
«Ολο αυτό είναι μια αυταπάτη της Δυσης. Δεν υπάρχει καμία αντίθεση μεταξύ των Φρουρών και του Ανώτατου Ηγέτη. Οτιδήποτε άλλο λέγεται από Δυτικά ΜΜΕ, πρόκειται για προπαγάνδα, χωρίς καμία τεκμηρίωση.
Η θεσμική αντιπολίτευση είναι οι μεταρρυθμιστές και οι συντηρητικοί, ανάλογα ποιος έχει την εξουσία. Ακόμα και οι μεταρρυθμιστές – μετά τις εκλογές του 2009 και το Πράσινο Κίνημα – έχουν χωριστεί σε δύο κατηγορίες: εκείνους που παρέμειναν εντός του συστήματος (όπως ο Ρουχανί και άλλοι μουλάδες μεταρρυθμιστές), και εκείνους που αποστασιοποιήθηκαν (Μουσαβί, Καρουμπί). Οι δεύτεροι δεν έχουν πλέον πολιτική επιρροή.
Η εξωθεσμική αντιπολίτευση αποτελείται από:
– Φιλομοναρχικούς (συνδεόμενους με τη δυναστεία Παχλεβί),
– Φιλελεύθερους-δυτικού τύπου δημοκράτες,
– Τους Μουτζαχεντίν του Λαού (MEK), που δρουν με χρηματοδότηση από ΗΠΑ-Ισραήλ και πραγματοποιούν δολιοφθορές εντός Ιράν,
– Μικρές αριστερές ομάδες, όπως οι Tudeh (κομμουνιστές).
Η φιλοδυτική αντιπολίτευση είναι μειοψηφία και κυρίως προέρχεται από τις εθνοτικές μειονότητες. Η φιλοσυστημική μερίδα της κοινωνίας είναι κατά πλειοψηφία μουσουλμάνοι, πατριώτες και υποστηρικτές του καθεστώτος.
Εν ολίγοις, η Δύση επενδύει σε μια εικόνα «εύθραυστης ισορροπίας» μεταξύ των πόλων εξουσίας, που δεν επιβεβαιώνεται από την εσωτερική πραγματικότητα. Δεν υπάρχουν ενδείξεις ρήξης μεταξύ πνευματικής ηγεσίας, κυβέρνησης και Φρουρών.»
Αν κάποια πλευρά κινδυνεύει με αποσταθεροποίηση, δεν είναι η Τεχεράνη
Το Ισραήλ μπορεί να υπολογίζει ότι οι επιθέσεις και οι δολοφονίες θα αποσταθεροποιήσουν το καθεστώς και θα ανοίξουν τον δρόμο για μια λαϊκή εξέγερση. Τουλάχιστον αυτό ελπίζει ο Νετανιάχου. Αλλά αυτό είναι ένα ρίσκο – και μάλιστα μεγάλο.
«Αντίθετα, η ισραηλινή πολιτική ηγεσία βρίσκεται σε οριακή κατάσταση» σύμφωνα με τον κ. Βενέτη. «Ο Νετανιάχου κυβερνά υπό καθεστώς βαθιάς εσωτερικής αμφισβήτησης, με την κοινωνία διχασμένη και την ασφάλεια του Ισραήλ σε κρίση λόγω του διαρκούς πολέμου. Η μακροχρόνια σύγκρουση ίσως επιφέρει αλλαγή όχι στο ιρανικό καθεστώς, αλλά στην πολιτική ηγεσία του Ισραήλ, που βρίσκεται πιο κοντά στην απονομιμοποίηση λόγω των επιλογών της.Η Ισλαμική Δημοκρατία, παρ’ όλες τις αντιφάσεις της, παραμένει ανθεκτική. Όχι γιατί είναι αλάνθαστη, αλλά γιατί έχει χτιστεί πάνω σε ένα θεμέλιο ιστορικής αντοχής, θρησκευτικής νομιμοποίησης και γεωπολιτικής αυτοσυνειδησίας. Και αυτό η Δύση – ίσως από επιλογή – εξακολουθεί να υποτιμά».
