Η Επανάσταση στη Μακεδονία και το Άγιον Όρος είναι μία από τις συνιστώσες της Εθνεγερσίας η οποία δεν έχει καταφέρει ακόμα να ενταχθεί οργανικά στο συνολικό αφήγημα του 1821 παρότι παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία στην προετοιμασία της Επανάστασης και στα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδας όπως την Πελοπόννησο, τη Ρούμελη και τον νησιωτικό χώρο.
Η Επανάσταση στη Μακεδονία παρουσίαζε πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες από ότι στη Στερεά Ελλάδα ή στον Μοριά κυρίως γιατί αποτελούσε το κεντρικό σταυροδρόμι των οδικών διαδρομών των στρατευμάτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αυτό είχε ως συνέπεια την άμεση και γρήγορη αποστολή από τη Θεσσαλονίκη δυνάμεων για την καταστολή τους.
Στη Μακεδονία εκδηλώθηκαν επαναστατικά κινήματα στις περιοχές του Ολύμπου, των Πιερίων, της Χαλκιδικής και του Βερμίου, κατά τα δύο πρώτα χρόνια του Αγώνα.
Από το 1815, είχε ξεκινήσει η μύηση στη Φιλική Εταιρία Μακεδόνων οπλαρχηγών (Ιωάννη Φαρμάκη, Γεωργάκη Ολύμπιου, Αναστάσιου Καρατάσου κ.ά.) , λογίων, όπως ο Κοζανίτης Γεώργιος Λασσάνης και οικονομικά ευκατάστατων προσώπων όπως ο Εμμανουήλ Παπάς.
Οι Οθωμανοί, φαίνεται ότι είχαν αντιληφθεί κάποιες προεπαναστατικές ενέργειες στη Μακεδονία.
Οι Φιλικοί, θεωρούσαν πολύ σημαντικές τις επαναστατικές δράσεις στη Μακεδονία για την πορεία της Επανάστασης στο Μοριά, καθώς αυτές μπορούσαν να δημιουργήσουν ρήξεις ή και προβλήματα στην επικοινωνία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τα νότια τμήματα της Ελλάδας και να βοηθήσουν στην εδραίωση του Αγώνα στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα.
Ήδη, μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, επικράτησε έντονος ενθουσιασμός και στη Μακεδονία.
Η πρώτη οργανωμένη επαναστατική προσπάθεια, από τον Εμμανουήλ Παπά, καταπνίγηκε από τον πασά της Θεσσαλονίκης Μεχμέτ Εμίν (ή Εμπού Λουμπούτ, δηλαδή ροπαλοφόρου)
Η Νάουσα είχε δοκιμάσει τη σκληρή αυτή τακτική ήδη από το 1688 αλλά και το 1705 όταν είχαν καταπνιγεί σκληρά τότε επαναστατικά κινήματα.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο χώρος της Μακεδονίας- δεν υπάρχει επαρχία με αυτό το όνομα -βρίσκεται υπό οθωμανική κυριαρχία. Παρά την αυταρχική διοίκηση και τη φορολογική καταπίεση, υπήρχαν θύλακες σχετικής αυτονομίας και οικονομικής ευημερίας, όπως η Νάουσα, μια πόλη με ακμαία βιοτεχνία και εμπόριο.
Η Νάουσα απολάμβανε προνόμια αυτοδιοίκησης και είχε αναπτύξει μια ισχυρή τοπική αστική τάξη, με οικονομικές και πνευματικές δραστηριότητες έχοντας περάσει μια δεκαετή περίοδο αντίστασης στις εκστρατείες του Αλή Πασά από το 1795-1805.
Παράλληλα, στην πόλη άνθιζε η ελληνική παιδεία, ενώ πολλοί κάτοικοι ήταν μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία. Παρά τη δυσμενή γεωγραφική της θέση, ήταν πιο κοντά στη Κωνσταντινούπολη παρά στη Πελοπόννησο συμμετείχε στην Επανάσταση.
Το τίμημα που πλήρωσε ήταν η ολική καταστροφή, η σφαγή περισσότερων από πέντε χιλιάδων κατοίκων και η θυσία «πλείστων γυναικών της αυτοθυσιασθεισών εις τον κρημνόν των Στουμπάνων προς αποφυγήν αιχμαλωσίας και εξισλαμισμού».όπως χαρακτηριστικά αναγράφεται στο Διάταγμα ανακήρυξης της Νάουσας ως Ηρωικής Πόλης το 1955.
Η εξέλιξη των γεγονότων
Η Φιλική Εταιρεία είχε αναπτύξει ένα πυκνό δίκτυο στελεχών της στον μακεδονικό χώρο και ειδικά στη Δυτική Μακεδονία μ επικεφαλής τον Δημήτριο Ύπατρο ( πραγματικό όνομα Δημήτριος Φουρκιώτης), το οποίο προετοίμασε την Επανάσταση κινητοποιώντας τους κατοίκους και διατηρώντας διαύλους επικοινωνίας με τους υπόλοιπους Έλληνες.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Επαναστατική Φιλική Εταιρεία είχε αποφασίσει την ένταξη της «περιλάλητης επαρχίας» της Αρχαίας Ελλάδας να γίνει μέρος και της Νέας Ελλάδας. Μακεδόνας την εποχή εκείνη σήμαινε Γενναίος και στο γενικό ξεσηκωμό η Μακεδονία δεν μπορούσε να λείπει.
Ο Μακεδόνας Γεώργιος Λασσάνης ήταν άτομο του στενού κύκλου του Αλέξανδρου Υψηλάντη όπως φαίνεται από τον διορισμό του στη θέση του γενικού υπασπιστή.
Μνημείο για την καταστροφή της Νάουσας στην περιοχή Στουμπάνοι
Για περίπου δύο χρόνια, από την άνοιξη του 1821 έως τα τέλη του 1822, οι Μακεδόνες επαναστάτησαν για να αποτινάξουν την οθωμανική κυριαρχία.
Οι επαναστάσεις στη Χαλκιδική, στον Όλυμπο, στη Νάουσα και στη δυτική Μακεδονία ήταν ορισμένα μόνο γεγονότα του εθνικού ξεσηκωμού στα μακεδονικά εδάφη
Ωστόσο, η κινητοποίηση ισχυρών οθωμανικών στρατιωτικών δυνάμεων είχε ως αποτέλεσμα την καταστολή της Επανάστασης στον μακεδονικό χώρο.
Το οθωμανικό φιρμάνι για την καταστολή της επανάστασης στη Μακεδονία ήταν σαφές « Αποφασίσαμεν όπως άπαξ διαπαντός απαλείψομεν από προσώπου γης την κατηραμένην ταύτην εστίαν…» – η εστία ήταν η Νάουσα-. Χιλιάδες Μακεδόνες αγωνιστές και πρόσφυγες κατέφυγαν τότε στη νότια ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά προκειμένου να συνεχίσουν εκεί τον Αγώνα τους.
Βέρμιο – Νάουσα
Μετά τη καταστολή της εξέγερσης στη Χαλκιδική είχε έρθει η σειρά της περιοχής του Βερμίου. Τον Ιανουάριο του 1821, ο Μεχμέτ Εμίν φυλάκισε ως ομήρους μέλη από τις σημαντικότερες οικογένειες των πόλεων της Δυτικής Μακεδονίας.
Άλλοι όμως, ανάμεσά τους οι οπλαρχηγοί Αναστάσιος (γέρο)Καρατάσος και Αγγελής Γάτσος καθώς και ο ισχυρότατος πρόκριτος της Νάουσας Ζαφειράκης Θεοδοσίου που είχε τον τίτλο του Λογοθέτη αρνήθηκαν, προβάλλοντας διάφορες προφάσεις, να προσέλθουν.
Έχοντας εκτεθεί με αυτή τους την πράξη, αποφάσισαν να κηρύξουν την επανάσταση, μετά από συσκέψεις στη Μονή Παναγίας Δοβρά. Οι αρματολοί του Βερμίου Τάσος Καρατάσος και Αγγελής Γάτσος το είχαν κάνει εξάλλου ξανά και το 1807 και αν και η επανάσταση τότε δεν πέτυχε έλαβαν συγχώρηση.
Δίπλα τους συστρατεύθηκε και ο Ζαφειράκης Θεοδοσίου. Η απώλεια όμως της Πιερίας και της στρατηγικής σημασίας παράκτιας πεδιάδας της στα κράσπεδα του Ολύμπου που οδήγησε τον Κασομούλη σε αποχώρηση από την περιοχή άφησε τη Νάουσα μόνη της
Σύμφωνα με τον Νικόλαο Φιλιππίδη, η κήρυξη της επανάστασης έλαβε χώρα την 22η Φεβρουαρίου 1822, Κυριακή της Ορθοδοξίας, στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Δημητρίου με πανηγυρική δοξολογία και ορκωμοσία αγωνιστών.
Το σύνθημα « μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» της Επαναστασης στη Νάουσα αντλούσε έμπνευση από τον ίδιο τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και την επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες.
Η καταστροφή της Νάουσας
Στις αρχές του 1822 Ζαφειράκης, ο Αναστάσιος Καρατάσος και ο Αγγελής Γάτσος οργάνωσαν τα στρατεύματα, έστειλαν επιστολή στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και όρισαν επικεφαλής τον Νικόλαο Κασομούλη, τον μετέπειτα απομνημονευματογράφο της Ελληνικής Επανάστασης. Στις 19 Φεβρουαρίου 1822, κήρυξαν την Επανάσταση,. Στις 21 Φεβρουαρίου έγινε επίθεση από 1.800 αγωνιστές εναντίον της Βέροιας χωρίς αποτέλεσμα και την επομένη, με επικεφαλής τον Καρατάσο, οχυρώθηκαν στη Μονή Δοβρά. Εκεί στις 12 Μαρτίου οι επαναστάτες σημείωσαν σημαντική νίκη εναντίον 4.000 Τούρκων.
Όμως η μονή ανακαταλήφθηκε με επικεφαλής τον Αμπουλούμπουτ πασά, ύστερα από ισχυρή αντίσταση.
Ακολούθησε η πολιορκία της πόλης της Νάουσας, η οποία διήρκησε πιθανότατα τις δύο τελευταίες εβδομάδες του Μαρτίου 1822.
Την άμυνα της οποίας είχε ενισχύσει και ο κλεφταρματολός του Ολύμπου Διαμαντής Νικολάου.
Ο Εμίν ανέλαβε ο ίδιος την ηγεσία της επίθεσης εναντίον της Νάουσας, επικεφαλής 20.000 ανδρών, από τους οποίους οι μισοί τουλάχιστον ήταν τακτικός στρατός και οι υπόλοιποι άτακτοι. Την πόλη υπεράσπιζαν 4.000-5.000 επαναστάτες. Ο Καρατάσος και ο Γάτσος πήραν θέσεις έξω από τα τείχη.
Οι Τούρκοι προχώρησαν με μεγάλες δυνάμεις και πυροβολικό έχοντας εξασφαλίσει πολλούς ομήρους.
Η πολιορκία πιθανότατα άρχισε τις τελευταίες μέρες του Μαρτίου και διήρκησε για 2 εβδομάδες.
Οι οθωμανοί πρότειναν στο Ζαφειράκη να υποταχθεί και να λάβει χάρη αλλά εκείνος αρνήθηκε και οι οθωμανικές δυνάμεις μπήκαν στη Νάουσα με έφοδο έχοντας υποστεί βαριές απώλειες.
Όλα τα σημεία αντίστασης μέσα από τα τείχη, εκκλησίες και άλλα καταλήφθηκαν παρά τις εντυπωσιακές αν και ελάχιστα γνωστές πράξεις γενναιότητας και αυτοθυσίας. Στις 31 Μαρτίου ο Εμίν διέταξε γενική έφοδο και άφησε λεία στον στρατό του όλους τους κατοίκους της Νάουσας και την περιουσία τους. Στις 6 Απριλίου εισήλθαν οι Τούρκοι στη Νάουσα (κατά τον Σπυρίδωνα Τρικούπη στις 11 Απριλίου, 12 κατ’ άλλους).
Παρά την τριήμερη αντίσταση 500 ανδρών στον Πύργο του Ζαφειράκη, υπό τους Ζαφειράκη, Γερο-Καρατάσο, Διαμαντή Νικολάου, οι Τούρκοι κατέλαβαν την πόλη μετά από σφοδρό βομβαρδισμό και συγκρούσεις σώμα με σώμα. Ακολούθησε η σφαγή.
Το Ολοκαύτωμα
Η είσοδος του οθωμανικού στρατού συνοδεύτηκε από σφαγές, πυρπολήσεις και λεηλασίες.
Η πόλη παραδόθηκε στις φλόγες και καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς. Πάνω από 5.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν. Ο γυναικείος πληθυσμός υπέστη βάναυσες κακοποιήσεις, ενώ αρκετές γυναίκες, για να αποφύγουν την ατίμωση, προτίμησαν τον θάνατο.
Το πιο συγκλονιστικό επεισόδιο αυτής της τραγωδίας είναι το «Ζάλογγο της Νάουσας» γυναίκες με τα παιδιά τους ρίχτηκαν στα αφρισμένα νερά του καταρράκτη της Αράπιτσας, στη θέση Σδουμπάνοι, ο οποίος κατέληγε στη λίμνη του Παλαιοπύργου.
Η θυσία τους έγινε σύμβολο ηρωισμού και αντίστασης. Ο αποκεφαλισμός 2.000 Ναουσαίων περίπου στο σημερινό τόπο μαρτυρίου ( Κιόσκι) είναι άλλο ένα περιστατικό της απίστευτης σκληρότητας του Εμίν.
Όψη του Πάρκου της Νάουσας (Κιόσκι) στην ευρύτερη περιοχή του οποίου εκτελέστηκαν οι Ναουσαίοι άρρενες αιχμάλωτοι το 1822.
Δεκάδες αιχμάλωτοι επαναστάτες και όμηροι σύρθηκαν στη Θεσσαλονίκη και αποκεφαλίστηκαν ενώ οι γυναίκες των πρωταγωνιστών Ζαφειράκη και Καρατάσου βασανίστηκαν δημόσια και εκτελέστηκαν ενώ τα παιδιά του Καρατάσου και του Γάτσου πουλήθηκαν σκλάβοι.
Κατά την προσπάθεια διαφυγής των πολεμιστών στο Βέρμιο, σκοτώθηκαν ο Ζαφειράκης και ο γιος του Γέρου-Καρατάσου, Γιαννάκης. Έπειτα πολλοί κάτοικοι πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς (χωριά Πηλίου, Δράμα),- το ιδιαίτερου ρυθμού δημοτικό τραγούδι « Μακρυνίτσα» αποτυπώνει την ιστορία της σφαγής από εκείνους που έφυγαν στη προσφυγιά- ενώ οι Γερο-Καρατάσος, Αγγελής Γάτσος και Διαμαντής Νικολάου μαζί με άλλους αγωνιστές κατέφυγαν στη νότια Ελλάδα, όπου συνέχισαν τον αγώνα.
Παράλληλα, γράφτηκαν κι άλλες σελίδες αυτοθυσίας και ηρωισμού. Με την κατάληψη της Νάουσας έσβησε ουσιαστικά η Επανάσταση στη Μακεδονία, μολονότι οι Έλληνες δεν έπαυσαν να παρενοχλούν τους Οθωμανούς στην περιοχή.
Αμέσως η πόλη της Νάουσας χαρακτηρίστηκε μουσουλμανική και εγκαταστάθηκαν εκατό μουσουλμανικές οικογένειες. Μόνον μετά το 1830 επιτράπηκε η εγκατάσταση ραγιάδων (ακόμη και μη Ναουσαίων) και ξεκινά η νέα ζωή της πόλης.
Βιβλιογραφία
Ν. Αναστασόπουλος, Από τη σφαγή της Χίου στην έξοδο του Μεσολογγίου, Αθήνα, 2020, σσ. 50-59
Γ. Βλαχοδήμου, «Τα γεγονότα στη Νάουσα. Η Κατασκευή του Μακεδονικού Ζαλόγγου» στο Β. Γούναρης-Δ. Λυβάνιος, Άγνωστες πτυχές του ’21,Θεσσαλονίκη, 2021, σσ. 35-61
Β. Γούναρης, « Μακεδονία» στο Π. Κιτρομηλίδης-Κ. Τσουκαλάς, Η Ελληνική Επανάσταση. Κριτικό λεξικό, Αθήνα , 2025, σσ. 243-261.
Θ. Βερέμης-Γ. Κολιόπουλος-Ι. Μιχαηλίδης, 1821. Η δημιουργία ενός έθνους-κράτους, Αθήνα, 2018, σσ. 137-141
Τάκης Μπάϊτσης, « Ύπατρος και Ζαφειράκης : η ζωή η συνάντηση και το τέλος των δύο ανδρών» στο Νιάουστα (τχ 66),1994,σσ. 20-22.
