Η Αφρική θεωρείται από πολλούς η ήπειρος του μέλλοντος. Εχει τον νεότερο πληθυσμό στον πλανήτη, ταχείς ρυθμούς αστικοποίησης, πλούτο σε πρώτες ύλες και διαρκώς αυξανόμενη γεωπολιτική σημασία. Ωστόσο, μια θεμελιώδης ερώτηση παραμένει αναπάντητη με ακρίβεια: Πόσοι άνθρωποι ζουν τελικά στην Αφρική;
Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις του ΟΗΕ, ο πληθυσμός της ηπείρου ξεπέρασε το 1,48 δισ. το 2024, με προοπτική να φτάσει τα 2,5 δισεκατομμύρια έως το 2050. Κι όμως, αυτά τα νούμερα βασίζονται κυρίως σε προβολές και όχι σε πραγματικά απογραφικά δεδομένα. Ο λόγος; Πολλές αφρικανικές χώρες δεν έχουν πραγματοποιήσει απογραφή εδώ και δεκαετίες.
Η απογραφή πληθυσμού είναι από τις πιο βασικές λειτουργίες ενός κράτους. Δεν αποτυπώνει μόνο πόσοι άνθρωποι υπάρχουν, αλλά και πού ζουν, τι ηλικία έχουν, αν έχουν πρόσβαση σε εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη, εργασία, στέγη, πόσιμο νερό.
Οταν αυτά τα δεδομένα δεν υπάρχουν, οι πολιτικές αποφάσεις βασίζονται σε εικασίες. Αυτό σημαίνει ότι νοσοκομεία μπορεί να χτιστούν σε λάθος σημεία, σχολεία να μην επαρκούν, κοινωνικά προγράμματα να αποτυγχάνουν. Κι όλα αυτά, γιατί δεν γνωρίζουμε ποιους πρέπει να εξυπηρετήσουμε.
Η δεκαετία 2014–2024 ήταν η περίοδος που προγραμματίστηκε παγκοσμίως ο νέος απογραφικός κύκλος. Ομως στην Αφρική, τα στοιχεία δείχνουν αποτυχία: το 45% των Αφρικανών δεν απογράφηκε. Πιο συγκεκριμένα, οι τρεις πιο πολυπληθείς χώρες της ηπείρου – Νιγηρία, Αιθιοπία και Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό – δεν πραγματοποίησαν απογραφή. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή, παραμένουν «αόρατοι» στα μάτια του κράτους και της διεθνούς κοινότητας.
Η πανδημία Covid-19, η έλλειψη χρηματοδότησης, οι πολιτικές κρίσεις και η αδυναμία ψηφιακής οργάνωσης ήταν οι βασικοί λόγοι των καθυστερήσεων.
Η περίπτωση της Ναμίμπια είναι χαρακτηριστική αφού φάνηκε ότι 400.000 άνθρωποι «δεν υπήρχαν».
Το 2023, η κυβέρνηση της Ναμίμπια ανακοίνωσε νέες απογραφικές εκτιμήσεις: αντί για 2,6 εκατομμύρια κατοίκους, ο πληθυσμός ξεπέρασε τα 3 εκατομμύρια. Η διαφορά – σχεδόν 400.000 άνθρωποι – ήταν ενδεικτική του προβλήματος. Επί δέκα χρόνια, ένα ολόκληρο κομμάτι του πληθυσμού δεν υπήρχε επίσημα.
Η περίπτωση αυτή προκάλεσε σοκ, αλλά και επανεκκίνηση των προσπαθειών για απογραφές σε άλλες χώρες. Ενα ακόμη χτύπημα ήταν η πρόσφατη απόφαση των ΗΠΑ (επί διοίκησης Τραμπ) να διακόψουν τη χρηματοδότηση του προγράμματος Demographic and Health Survey (DHS), που από το 1984 είχε συγκεντρώσει δεδομένα για την υγεία, τη βρεφική θνησιμότητα, την εκπαίδευση και την κοινωνική κατάσταση σε 90 χώρες – κυρίως στην Αφρική.
Η κατάρρευση αυτής της πλατφόρμας άφησε πίσω ένα τεράστιο ερευνητικό και πολιτικό κενό. Πλέον, χώρες, οργανισμοί και πανεπιστήμια στερούνται μια ανοιχτή και αξιόπιστη βάση δεδομένων.
Υπάρχουν όμως και θετικά παραδείγματα. Χώρες όπως η Σιέρα Λεόνε, η Ζάμπια, η Μαδαγασκάρη και η Ναμίμπια αξιοποίησαν ψηφιακά εργαλεία (GPS, tablets, δορυφορική αποτύπωση) για να πραγματοποιήσουν σύγχρονες απογραφές.
