«Ηταν οι καλύτεροι καιροί, ήταν οι χειρότεροι καιροί, ήταν η εποχή της σοφίας, ήταν η εποχή της ανοησίας, ήταν τα χρόνια της πίστης, ήταν τα χρόνια της δυσπιστίας, ήταν η εποχή του Φωτός, ήταν η εποχή του Σκότους, ήταν η άνοιξη της ελπίδας, ήταν ο χειμώνας της απελπισίας» (Τσαρλς Ντίκενς, «Ιστορία δύο πόλεων», μετάφραση Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Ψυχογιός).
Στα χρόνια πριν από τη Γαλλική Επανάσταση (η αρχή του διάσημου βιβλίου του Ντίκενς αναφέρεται στο 1775), οι άνθρωποι δικαιούνταν να ελπίζουν και δικαιούνταν να απελπίζονται. Η επιστήμη δεν είχε προχωρήσει και τόσο, οι άνθρωποι πέθαιναν νέοι και αβοήθητοι, ειδικά οι φτωχοί. Οι ανισότητες δεν ήταν απλώς κολοσσιαίες, ήταν και αποδεκτές. Η γνώση δεν χρειαζόταν: υπήρχε η πίστη. Η ανοησία ήταν προϊόν άγνοιας. Οι σοφοί, όμως, ήταν βέβαιοι: η πρόοδος ήταν αναπόφευκτη.
Πότε κατέρρευσε αυτή η πεποίθηση; Οχι στα χρόνια που ακολούθησαν την Επανάσταση, στη «Βασιλεία του Τρόμου» με τις μαζικές εκτελέσεις στην γκιλοτίνα. Οχι στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στις μάχες σώμα με σώμα στα χαρακώματα. Ούτε καν στο Ολοκαύτωμα: η 85χρονη Ρίνα Ρεβάχ και η 89χρονη Ρόζη Σαλτιέλ, οι δύο επιζήσασες που συναντήθηκαν χθες με την Κατερίνα Σακελλαροπούλου και τον Φρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάγερ στη Θεσσαλονίκη, έδειξαν ότι η νίκη της βαρβαρότητας δεν είναι δεδομένη. Η δύναμη του ελεύθερου ανθρώπου μπορεί να σταματήσει και τον πιο αποτρόπαιο δικτάτορα.
Η πεποίθηση ότι ο κόσμος βαδίζει «αναποφεύκτως» προς την πρόοδο δεν κλονίστηκε όταν η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου – η ψήφος – έφερε τους Ναζί στην εξουσία. Συνέβη μια φορά, δεν θα ξανασυνέβαινε. Επιστήμονες όμως όπως ο Στίβεν Πίνκερ και ο Ντάνιελ Κάνεμαν έχουν δείξει ότι η ψήφος δεν υπακούει πλέον σήμερα στη λογική, και πολύ λιγότερο στη σοφία: στις αμερικανικές εκλογές της επόμενης εβδομάδας, εκατομμύρια άνθρωποι θα ψηφίσουν τον Τραμπ όχι παρόλο που υποστηρίζει ότι οι μετανάστες τρώνε σκύλους και γάτες, αλλά γι’ αυτό ακριβώς. Πιστεύουν αυτό το εξωφρενικό ψέμα; Οχι αναγκαστικά. Αλλά τους αρέσει να το ακούνε.
Οι θεμελιώδεις βεβαιότητες δεν κατέρρευσαν ούτε με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία: τα ολοκληρωτικά καθεστώτα ανέκαθεν καταλάμβαναν εδάφη και έσφαζαν ανθρώπους. Το κομβικό σημείο ήταν η αλλαγή της στάσης της κοινής γνώμης, και στη συνέχεια των πολιτικών ηγεσιών, απέναντι σε αυτό το γεγονός: οι Ουκρανοί μάς κούρασαν, έκαναν και λάθη, δεν μπορεί να διεκδικείς πραγματική ανεξαρτησία όταν είσαι δίπλα στη Ρωσία, πρέπει να χαμηλώνεις τις απαιτήσεις σου, πρέπει να είσαι ρεαλιστής, ο άλλος έχει πυρηνικά, πρέπει να συνθηκολογήσεις, πρέπει να υποχωρήσεις.
Το Σκότος επικρατεί λοιπόν με ταχείς ρυθμούς έναντι του Φωτός; Οι καλύτεροι καιροί πέρασαν ανεπιστρεπτί κι έμειναν οι χειρότεροι; Τι θα διηγούνται στα εγγόνια μας οι επιζήσαντες των νέων στρατοπέδων;
