Ενας συνάδελφος και φίλος με αποκάλεσε προτεστάντη επειδή οργανώνω με πειθαρχία, συνέπεια και επιμονή τα καθήκοντά μου. Ανακαλώντας αυτό που προσφυώς υποστηρίζει η έξοχη Μαρία Ευθυμίου στα μαθήματά της, ότι οι προτεστάντες κυβερνούν τον κόσμο, ομολογώ αυτοκριτικώς για την αφεντιά μου ότι μετά βίας επιβιώνω σαν οικονομικό μέγεθος και ασφαλώς δεν τρέφω την ψευδαίσθηση ότι κάνω κάπου κουμάντο.
Οι διαμαρτυρόμενοι (ή προτεστάντες) κυβερνούν τον κόσμο επειδή πράγματι επικράτησαν οικονομικά, αφού εξαπλώθηκαν ως αποικιοκράτες και έμποροι. Η εμπορευματοποίηση συνδέεται με την αξιακή αλλοίωση της θρησκευτικής και πνευματικής παράδοσής μας, επειδή μετατρέποντάς τη σε αντικείμενο κατανάλωσης μετάλλαξε την επιδίωξη για πνευματική ανάταση. Η παγκοσμιοποίηση φαίνεται να παγιώνει την κατάσταση, έστω κι αν διατείνεται κάποιος πως τάχα η επιρροή εξαρτάται από τον τρόπο που μια κοινότητα διατηρεί τον έλεγχο της ουσίας της στο εμπορευματικό επίπεδο.
Η εμπορευματοποίηση συνοψίζει τη διαδικασία με την οποία αξίες, πρακτικές ή ιδέες που παραδοσιακά είχαν πνευματικό ή ηθικό χαρακτήρα υποβαθμίζονται σε προϊόντα ή υπηρεσίες με σκοπό το κέρδος. Για τη θρησκεία αυτό περιλαμβάνει την πώληση θρησκευτικών αντικειμένων (σταυροί, φυλαχτά, εικόνες), την εκμετάλλευση θρησκευτικών χώρων ή τελετουργιών για τουρισμό ή κέρδος, αλλά και την προώθηση υπηρεσιών και προϊόντων, όπως τα σεμινάρια, τα βιβλία κ.λπ. Η συνοδός αξιακή αλλοίωση της κουλτούρας και του ήθους αποδυναμώνει την ουσία της θρησκευτικής παράδοσης, εφόσον η πνευματική ουσία υποβαθμίζεται σε καταναλωτικό προϊόν, οι θρησκευτικές πρακτικές γίνονται αντιληπτές ως θέαμα χάνοντας την εσωτερικότητά τους, καθώς η πίστη μεταλλάσσεται σε μέσον για την επιδίωξη κέρδους. Θεωρώ πως δεν χρειάζεται να αναφερθώ σε παραδείγματα, παρόλο που υπάρχει και η άποψη ότι η εμπορευματοποίηση διευρύνει την πρόσβαση και διαδίδει την πνευματικότητα στους νέους.
Στο Ευαγγέλιο καταγράφεται η αντίθεση πνευματικότητας και πλούτου· στο Κατά Ματθαίον (στ’ 24) διαβάζουμε Οὐδείς δύναται δυσί κυρίοις δουλεύειν… οὐ δύνασθε Θεῷ δουλεύειν καί μαμωνᾷ. Ο Απόστολος Παύλος (1 Τιμόθεο στ’ 10) ομοίως τονίζει ότι η φιλαργυρία είναι ρίζα κάθε κακού, αλλά και στο Κατά Λουκάν (12:15) ξεχωρίζει η προειδοποίηση να φυλαγόμαστε από κάθε πλεονεξία, γιατί τα πλούτη, όσο περίσσια κι αν είναι, δε δίνουν στον άνθρωπο την αληθινή ζωή. Βέβαια ο Μαξ Βέμπερ (1864-1920) στη μελέτη του Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού (1904-5) δείχνει πώς ο προτεσταντισμός συνιστά το πρόσφορο κοινωνικό ήθος για να αναπτυχθεί ο καπιταλισμός, συνδέοντας μάλιστα και τον κομφουκιανισμό με τις αρχές και αξίες του προτεσταντικού δόγματος· δεν ισχυρίζομαι κάτι ρηξικέλευθο στρέφοντας το βλέμμα σας στη σημερνή Κίνα. Ασφαλώς η μαρξική έννοια της «αλλοτρίωσης» θα δικαίωνε τον σπουδαίο Γερμανό για τις εν λόγω αξιακές αλλοιώσεις στον εμπορευματοποιημένο κόσμο μας. Ο Πιερ Μπουρντιέ (1930-2002) στη μελέτη του Η Διάκριση (Πατάκη, 2013) επισημαίνει ότι οι πολιτισμικές πρακτικές γίνονται χρήμα, κάτι που αφορά και τις θρησκευτικές πρακτικές. Ο Ζαν Μποντριγιάρ (1929-2007) στην Καταναλωτική Κοινωνία (Νησίδες, 2005) δείχνει ότι ακόμη και η πνευματικότητα καταντά ή μετατρέπεται σε θέαμα, δηλαδή προϊόν της αγοράς.
Κοντολογίς, λοιπόν, η εμπορευματοποίηση αλλοιώνει αμείλικτα την ουσία της θρησκευτικής και πνευματικής παράδοσης. Θύμα αυτής της μετάλλαξης είναι και οι γιορτές των Χριστουγέννων. Ο ευπροσήγορος καταναλωτισμός αντικαθιστά την πνευματική εμπειρία με το οικονομικό όφελος και υποβαθμίζει αναπόφευκτα την αυθεντικότητα και το ήθος της παράδοσης, που στρέφει τη λαχτάρα μας στα δώρα κυρίως και όχι στην οικογενειακή αγκαλιά και θαλπωρή. Εντέλει, το να είσαι «προτεστάντης» σε μια νοτιοβαλκανική χώρα μάλλον δεν είναι μεγάλη αποκοτιά, έστω κι αν δεν υιοθετείς την ασάφεια, το ραχάτι και την ανακρίβεια εις βάρος της σαφήνειας, της εργατικότητας και της συνέπειας που επιδιώκεις να σε διακρίνουν. Αρκεί τουλάχιστον να αναγνωρίζεις ως διαρκή και αδιάλειπτη αξία τη συνύπαρξή σου στην εκκλησία και στο κοινό ευχαριστιακό τραπέζι της οικογένειας, δηλαδή στο καθ’ ημάς ήθος της ψυχικής χαράς. Καλά Χριστούγεννα, λοιπόν, με υγεία και αγάπη!
Ο Κώστας Θεολόγου είναι καθηγητής ΕΜΠ και διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου στη Σχολή ΕΜΦΕ
