Στο χθεσινό φύλλο των «ΝΕΩΝ», δύο θέματα μου έδωσαν τροφή για σκέψη. Δεν ήταν τα πιο σημαντικά, στις μέρες μάλιστα των αγροτικών μπλόκων, των ευρωπαϊκών σκανδάλων και των πολεμικών νεφώσεων. Εχουν όμως να κάνουν με μια σπουδαία κιβωτό της σύγχρονης Ελλάδας, την οποία οι δικές μας γενιές υποτίμησαν στην πρώτη νιότη τους και την επαναξιολογήσαμε αργότερα αναγνωρίζοντάς της μια σημαντικότητα πέραν της κινηματογραφικής. Διότι περί του παλιού ελληνικού σινεμά πρόκειται. Το ένα θέμα, με την υπογραφή του Γιάννη Ζουμπουλάκη, αφορά την αποκατάσταση της ταινίας του Γρηγόρη Γρηγορίου «Πικρό ψωμί» που γυρίστηκε το 1951. Και στο άλλο η Έφη Φαλίδα αναφέρεται σε έκθεση σύγχρονων ντιζάινερ που, με αφορμή τα 100 χρόνια της επιπλοποιίας Συρίγος, σχεδιάζουν με έμπνευση από τον παλιό ελληνικό κινηματογράφο.
Μια κιβωτός μνήμης είναι αυτές οι ταινίες, σε κάποιες περιπτώσεις κάτι σαν δραματοποιημένα ντοκιμαντέρ, φωτίζουν εποχές που οι αλλεπάλληλες επιστρώσεις εξέλιξης έχουν συμβάλει στο να τις ψιλοξεχνάνε ακόμη και αυτοί που τις έζησαν. Για παράδειγμα, το «Πικρό ψωμί» του 1951. Επτά χρόνια μετά τη λήξη του Πολέμου και της Κατοχής, δύο από το τέλος του Εμφυλίου. Ο οποίος βεβαίως και δεν αναφέρεται σαφώς για λόγους λογοκρισίας, ωστόσο δεν μπορεί να μην τον είχαν στο μυαλό τους οι δημιουργοί. Οπως και σε άλλες ταινίες εκείνης της εποχής όπου εκ των «πρωταγωνιστών» είναι και ένα είδος αποκλεισμού που υπονοείται ότι δεν οφείλεται μόνο στη φτώχεια. Στο «Πικρό ψωμί» βλέπουμε επίσης τον ακρωτηριασμένο στον πόλεμο μεγάλο αδελφό, τις θυσίες όλης της οικογένειας προκειμένου να μπορέσει να μάθει γράμματα έστω και ένα μόνο παιδί, την παραίτηση από το όνειρο της μόρφωσης του άλλου αδελφού. Το επαναλαμβανόμενο εκείνη την εποχή μοτίβο – που συνεχίστηκε για κάμποσα χρόνια ακόμη. Και όμως, αυτά τα παιδιά που κατάφεραν με χίλιες δυο δυσκολίες να σπουδάσουν, στήριξαν στους ώμους τους το θαύμα της νεότερης Ελλάδας.
Σε αυτές τις ταινίες που καταγράφονται ως δείγματα του ελληνικού νεορεαλισμού («Το ξυπόλυτο τάγμα», «Συνοικία το όνειρο», «Στέλλα», «Ο δράκος» κ.ά.) «κυκλοφορούν» άνθρωποι χωρίς κανένα δόντι, τα ρούχα είναι μπαλωμένα, το φαγητό πολυτέλεια, το ψωμί εκτός από πικρό είναι και ξερό, η πορνεία λύση ανάγκης, η μικροαπατεωνιά στοιχειώδης βιοπορισμός. Αναρωτιέμαι, για παράδειγμα, αν τα κουρέλια που φοράνε στο «Ξυπόλυτο τάγμα» οι πιτσιρικάδες είναι αυθεντικά και όχι «κοστούμια». Στους «Χαμένους αγγέλους» – ένα αριστούργημα καταγραφής ηθών και εποχής σε σενάριο και σκηνοθεσία Νίκου Τσιφόρου, γυρισμένο το 1948 – συνειδητοποιώ ότι ο χωροφύλακας κόβει απροκάλυπτα βόλτες μέσα σε μια ταβέρνα, τσεκάροντας τους πελάτες. Στο δε «Η Λίζα και η άλλη» του 1961 βλέπουμε ότι το να κυκλοφορούν στους δρόμους μικρά παιδιά χωρίς σπίτι, χωρίς γονείς, να επιβιώνουν κάνοντας δουλειές του ποδαριού και να τρυπώνουν τα βράδια σε μαγαζιά για να κοιμηθούν ήταν κανονικότητα.
Από το μαυρόασπρο στο έγχρωμο
Στα κατοπινά χρόνια η Ελλάδα άλλαξε ταχύτητα. Λίγο πλουτύναμε, αλλά περισσότερο αστικοποιηθήκαμε. Μαζί και το σινεμά μας. Η Βουγιουκλάκη από ασπρόμαυρη έγινε έγχρωμη, τα χαμόσπιτα έγιναν «διαμερισματάκια», η μαρμελάδα, από πολυτέλεια των πλουσιόσπιτων, απλώθηκε και στις φέτες των μικροαστών, η ιδιωτική «κούρσα» άρχισε να μειώνει την απόσταση που τη χώριζε από τα όνειρα του μέσου Ελληνα, τα φθαρμένα ρούχα σενιαρίστηκαν, οι δρόμοι μεγάλωσαν και ασφαλτοστρώθηκαν, τα έπιπλα λουστραρίστηκαν, στους τίτλους των ταινιών αναφερόταν το κατάστημα με τα φερφορζέ.
Ολα αυτά καταγράφηκαν στις ταινίες του παλιού σινεμά. Με διακριτικό αλλά καθοριστικό τρόπο. Γι’ αυτό και τις βλέπουμε με τη λαχτάρα που κάποιος ρίχνει ματιές στο παρελθόν. Ακόμη και όταν θέλει να το ξεχάσει.
*Επειδή πολλή κουβέντα γίνεται τελευταία για τα πνευματικά γεγονότα, ο σημερινός τίτλος είναι στίχος του Αρη Δαβαράκη από το τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι «Η μπαλάντα των αισθήσεων και των παραισθήσεων».
