Στο πεδίο του Θεάτρου Σκιών – το ‘χουμε ξαναγράψει – γίνονται μεγάλα και σοβαρά βήματα και σε επίπεδο παραστατικών τεχνών και στο σκέλος της έρευνας και καταγραφής. Νέοι δημιουργοί συνεχίζουν αλλά και ανανεώνουν το είδος και σε μια αντίστιξη που θέλει τη ζωή ή και την τέχνη να περνά πια αποκλειστικά από τις μικρές οθόνες των smartphones. Η Μαρίνα Καψαμπέλη αποτελεί ένα από τα πρόσωπα που έχουν αφιερωθεί στην έρευνα της λαϊκής αυτής τέχνης ως διδάκτωρ Κοινωνιολογίας αλλά και μέσω της καταγραφής της συλλογής και του χαρτώου αρχείου του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών. Μας φωτίζει τις τάσεις και τους προβληματισμούς αλλά και, αν θέλετε, ένα μέρος της μαγείας του θέματος.
Κατ’ αρχάς, πώς ξεκινά η δική σας εμπλοκή με την έρευνα του Θεάτρου Σκιών και πώς μορφοποιήθηκε σε επιστημονική έρευνα, στο πεδίο δε της Κοινωνιολογίας;
Ο πατέρας μου είχε στενή σχέση με τον Ευγένιο Σπαθάρη. Το 1997 που έφυγε από τη ζωή, για να τιμήσω τη μνήμη του, υλοποίησα στο σχολείο που υπηρετούσα τότε μια δράση για το Ελληνικό Θέατρο Σκιών. Ετσι ξεκίνησε η πορεία μου στον «θαυμαστό καινούργιο κόσμο» του Καραγκιόζη.
Ενα πεδίο που μου έδωσε τη δυνατότητα να συνδυάσω τις εγκύκλιες σπουδές μου και τις αρχές των μικρασιατών γεννητόρων μου. Να διατηρώ και να αναδεικνύω τη μνήμη και τα έργα των ανθρώπων.
Σε τι στάδια συγκροτήθηκε το αρχείο του λαϊκού πολιτισμού και πώς συνδέεται με τη δράση «100 χρόνια Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών»;
Το ενδιαφέρον για τον λαϊκό πολιτισμό και τις δημιουργίες του έχει μακραίωνη ιστορία και ποικίλες εκφάνσεις. Σημαντικός σταθμός είναι η Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO 2003), σύμφωνα με την οποία «οι ζωντανές εκφράσεις της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας χωρίς απτή, υλική διάσταση έχουν μεγάλη σημασία για την κοινωνική συνοχή, την ειρήνη και την αειφορία και πρέπει να διαφυλαχθούν».
Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση με νόμο το 2006. Το Ελληνικό Θέατρο Σκιών εγγράφηκε ως στοιχείο της Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας το 2016.
Το υπουργείο Πολιτισμού παρέχει ετησίως επιδοτήσεις για τη διαφύλαξη και ανάδειξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται η δράση «100 χρόνια Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών», με στόχο την καταγραφή της συλλογής και του χαρτώου αρχείου του Σωματείου, τη δημιουργία ενός ηλεκτρονικού χάρτη γεωγραφικής κατανομής των καραγκιοζοπαιχτών και την ηλεκτρονική έκδοση επετειακού τόμου της εφημερίδας «Ο Καραγκιόζης μας». Ολες οι ενέργειες της δράσης είναι προσβάσιμες από την ιστοσελίδα του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών.
Η δράση θα παρουσιαστεί στις 12 Δεκεμβρίου 2025 στις 2 μ.μ. στην αίθουσα εκδηλώσεων του Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού.
Πείτε μας, αν θέλετε, δύο μυστικά ή δύο στοιχεία που σας έκαναν εντύπωση από την αναψηλάφηση και συγκρότηση του υλικού;
Οταν πρωταντικρίζεις ένα αρχείο, νιώθεις δέος για τον όγκο της απαιτούμενης δουλειάς, συγκίνηση για τον πλούτο των ευρημάτων και τέλος αγωνία για τη διαφύλαξη του υλικού.
Δεν θα σας δώσω λεπτομέρειες. Θα σας προσκαλέσω να ανακαλύψετε τον πλούτο και την ποικιλία του.
Εχω την αίσθηση πως, παρότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα στο σκέλος της έρευνας και της καταγραφής της λαϊκής μας αυτής τέχνης, υπάρχουν ακόμη παρανοήσεις για τον Καραγκιόζη. Τελικά από τη δική σας εμπειρία και έρευνα, πώς ξεκινάει το Θέατρο Σκιών και ποιο είναι το σημείο τομής για να γίνει κτήμα και του νεότερου ελληνικού κράτους;
Είμαστε σε θέση, με τις πληροφορίες που διαθέτουμε σήμερα από τη Συγκριτική Βαλκανιολογία, να θεωρήσουμε ότι το Ελληνικό Θέατρο Σκιών είναι εξέλιξη του Θεάτρου Σκιών που παιζόταν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ελληνοποίηση του θεάματος συντελείται στο τέλος του 19ου αιώνα στην Πάτρα, από τον καραγκιοζοπαίχτη Δημήτρη Σαρδούνη (Μίμαρο).
Θα προτείνατε τις παραστάσεις του Θεάτρου Σκιών στη νεότερη γενιά, στα παιδιά, και ως αντίστιξη σε μια ηγεμονική ψηφιακότητα;
Οταν μπήκε η τηλεόραση στα ελληνικά σπίτια, οι γονείς έλεγαν «κλείσε την τηλεόραση, θα χαλάσουν τα μάτια σου! Εχουμε τόσα βιβλία να διαβάσεις!». Ομως η τηλεόραση άνοιγε ορίζοντες. Σήμερα, η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη επέβαλε την «ηγεμονία της ψηφιακότητας». Οι νέοι και ιδιαίτερα τα παιδιά έχουν ανέκαθεν ανάγκη τους ανοιχτούς ορίζοντες, τη διαφυγή που προσφέρει η μαγεία. Ο Καραγκιόζης, που ακροβατεί ανάμεσα στο ρεαλιστικό και την ψευδαίσθηση της σκιάς, οξύνει τη φαντασία των παιδιών, τα εισάγει σε έναν κόσμο διαφορετικό και τα συναρπάζει.
Εχετε παρατηρήσει πώς τα παιδιά παραδίδονται και απορροφώνται από τη δράση πάνω στον μπερντέ; Αλλωστε ο μπερντές προσομοιάζει με το σχήμα μιας οθόνης. Μιας οθόνης όμως με την οποία έχεις διάδραση.
Υπάρχει για εσάς διαχωρισμός του Θεάτρου Σκιών σε παραστάσεις για ενηλίκους και μη;
Η απάντηση στο ερώτημά σας είναι απλή, αλλά όχι απλοϊκή. Ο Καραγκιόζης, όπως κάθε παραστατική τέχνη, βασίζεται σε ένα θεατρικό κείμενο, με δυνατότητα αυτοσχεδιασμού. Κάθε θεατρικός συγγραφέας δημιουργεί ένα έργο, έχοντας στο πίσω μέρος του μυαλού του το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο Θέατρο Σκιών.
Δεν «ευτελίζεται» η τέχνη του Καραγκιόζη με τις παραστάσεις για μη ενηλίκους. Υπάρχουν εξαιρετικές παραγωγές Καραγκιόζη που απευθύνονται σε παιδικό κοινό. Αναρωτιέμαι, θα διατυπώναμε ένα ανάλογο ερώτημα για μια κινηματογραφική ταινία ή για μια θεατρική παράσταση;
Σίγουρα όχι. Το ερώτημα πρέπει να αφορά την ποιότητα του παραγόμενου θεάματος, είτε αυτό απευθύνεται σε ενηλίκους είτε σε μη ενηλίκους. Ο Καραγκιόζης είναι ένα θέαμα σε άμεση διάδραση με το κοινό, κάθε ηλικίας. Αυτό είναι το μεγάλο του πλεονέκτημα.
Υπάρχουν σήμερα νεότερες δυνάμεις που συνεχίζουν τον Καραγκιόζη ή, αν θέλετε, τον ανανεώνουν δημιουργικά;
Φυσικά. Η τέχνη είναι ανάγκη της ανθρώπινης φύσης και ο Καραγκιόζης είναι τέχνη. Οσο εξελίσσονται οι καλλιτέχνες του θεάματος, θα ανανεώνεται δημιουργικά η τέχνη.
