Πενήντα χρόνια πίσω από μπερντέδες, ο πιο αυθεντικός της σχολής της Πάτρας, Κώστας Μακρής, περισσότερο κι από ένας κορυφαίος καραγκιοζοπαίχτης, είναι ένας στοχαστής της λαϊκής αθάνατης αυτής τέχνης. Γιατί η Πάτρα διατήρησε μια μεγάλη σχολή στον Καραγκιόζη;
Διότι απλούστατα ο Καραγκιόζης, εδώ και 135 χρόνια, όπως έλεγε και ο δάσκαλός μου ο Γιάνναρος (Γιάννης Μουρελάτος), «παραμένει Ελληνας και Πατρινός». Η Πάτρα ήταν μια ανεπτυγμένη και με πολλές επιρροές πόλη στο β’ μισό του 19ου αιώνα. Μετά την προσάρτηση των περιοχών της Αρτας και της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος, ο Καραγκιόζης που παιζόταν στην αυλή του Αλή Πασά κατεβαίνει προς την Πελοπόννησο και καρπίζει. Η σχολή της Πάτρας, από τον γενάρχη του Ελληνα Καραγκιόζη Μίμαρο (Δημήτρη Σαρδούνη) και τους μαθητές του, είχε ανέκαθεν τους κορυφαίους καραγκιοζοπαίχτες.
Οπως;
Οι μάστορες αυτοί, όπως ο Αγαπητός, ο Μπέκος, ο Πάγκαλος, ο Ντίνος Θεοδωρόπουλος, ο Μανωλόπουλος, ο Βουτσινάς, ο Βασίλαρος (Βασίλης Ανδρικόπουλος) και μετέπειτα ο Θανάσης Σπυρόπουλος, ο Γιάνναρος έκαναν την τέχνη μας σπουδαία και μεταλαμπάδευσαν τις γνώσεις τους στις νεότερες γενιές, στους μαθητές τους. Ετσι, η παράδοση έφτασε στον δάσκαλό μου τον Γιάνναρο και έπειτα σε εμένα. Σήμερα, σχεδόν όλοι οι νέοι καραγκιοζοπαίχτες παίζουν παραστάσεις που έχουν μελετήσει στο Διαδίκτυο από αυτούς τους μεγάλους δασκάλους. Ακόμα, διαβάζουν τα τετράδια / κείμενα παραστάσεων, από την «κληρονομιά» που έχει αφήσει ο Βασίλαρος. Αυτή είναι η σχολή της Πάτρας. Αυτή τη σχολή υπηρέτησα και υπηρετώ και την έχω μεταλαμπαδεύσει στους δύο γιους μου.
Ποια η συμβολή του Μίμαρου και ποια η επίδρασή του σ’ εσάς;
Ο Μίμαρος με τις μεταρρυθμίσεις του συνετέλεσε στην ελληνοποίηση του Καραγκιόζη. Αρχικά, καθάρισε το θέαμα από τη βωμολοχία. Στη συνέχεια διαφοροποίησε ριζικά το δραματολόγιο, εισάγοντας έργα με θέματα από τη λαϊκή παράδοση, τον ένδοξο αγώνα του 1821 για την Ανεξαρτησία και τα αστικά επαγγέλματα. Τοποθέτησε στο πανί την παράγκα και το σεράι αντικριστά, σύμβολα του χώρου, αλλά και της κοινωνικής πραγματικότητας. Δημιούργησε νέες φιγούρες, όπως ο Πασάς, σύμβολο της εξουσίας και δύναμης, ο Βεληγκέκας, ο χωροφύλακας του σεραγιού και ο Μπαρμπαγιώργος, σύμβολο της ελληνικής υπαίθρου, που στέκεται απέναντι στην οθωμανική κυριαρχία. Οι καινοτομίες του Μίμαρου επιδρούν στο έργο μου γιατί χρησιμοποιώ τη δομή και τα στοιχεία που ο ίδιος έχει δημιουργήσει. Πριν από λίγες μέρες, αναβιώσαμε με την οικονομική ενίσχυση και υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟ την πρώτη ελληνική παράσταση Καραγκιόζη του Μίμαρου, «Ο Μεγαλέξανδρος και ο κατηραμένος όφις», στο ίδιο μέρος όπου έγινε το 1890, στα Ψηλά Αλώνια στην Πάτρα, αλλά και με τον τρόπο που πρωτοπαρουσιάστηκε, με το φως των κεριών και χάρτινες φιγούρες.
Είστε και διακεκριμένος εικαστικός. Πώς συνδυάζεται η τέχνη του Θεάτρου Σκιών με τη ζωγραφική;
Πιστεύω ότι αυτές οι δύο τέχνες προσπαθούν να ρίξουν άπλετο φως στη σκιά. Ως μανιέρα και οι δύο χρησιμοποιούν την ψευδαίσθηση, την κίνηση και την προοπτική. Για μένα η ζωγραφική και το θέατρο σκιών από το 2000 π.Χ. μέχρι σήμερα, αποτυπώνουν την υπέρβαση του ανθρώπινου όντος. Την πορεία από τον προσδιορισμό της καθημερινότητας, προς την ηρωική αυτοπραγμάτωση. Η ζωγραφική ειδικά στο Θέατρο Σκιών είναι συστατικό κομμάτι, αφού οι φιγούρες, τα σκηνικά, οι ρεκλάμες των παραστάσεων, η διακόσμηση του μπερντέ είναι ζωγραφικά έργα. Επίσης στον Καραγκιόζη είναι απαραίτητη μια σειρά από τεχνοτροπίες, τοπιογραφία, χαρακτική, βιτρό, προσωπογραφίες και σκίτσο.
Συνεργαστήκατε με τον Σταύρο Παράβα στον «Πλούτο» του, ενώ δωρίσατε φιγούρα Καραγκιόζη – Λυσιστράτη στον Θύμιο Καρακατσάνη. Βλέπατε εκλεκτικές συγγένειες στο Θέατρο και την Κωμωδία και στο Θέατρο Σκιών, αλλά και στον ήρωα του Καραγκιόζη με ήρωες ή πρόσωπα του αρχαίου και του νεοελληνικού Θεάτρου;
Μέχρι τα 26 μου χρόνια δεν είχα αντιληφθεί κάποια συγγένεια του Καραγκιόζη με το αρχαίο θέατρο. Μέχρι που ο Γιάγκος Ανδρεάδης μάς έβαλε, εμένα και τον Γιάνναρο, στον κόσμο του Αριστοφάνη με το έργο «Πλούτος». Η αρχαία κωμωδία του Αριστοφάνη περιείχε επίκαιρα γεγονότα, όπως ακριβώς και ο Καραγκιόζης. Ο Καραγκιόζης που παρουσιάζω, περιέχει στοιχεία πολιτικής σάτιρας και κοινωνικού σχολιασμού. Το ίδιο συμβαίνει για παράδειγμα και στους Ορνιθες, όπου οι πρωταγωνιστές αντιτίθενται στο πολίτευμα των Αθηνών δημιουργώντας τη δική τους πόλη. Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη και ο Καραγκιόζης έχουν στη ρίζα τους «ένα κακώς κείμενο» και έναν ήρωα που προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα. Τέλος, το στοιχείο του υπαινιγμού εντοπίζεται τόσο στα έργα του Αριστοφάνη, όσο και στο Θέατρο Σκιών, ειδικότερα σε παραστάσεις με ενήλικο κοινό.
Συμμετείχατε στην Πολιτιστική Ολυμπιάδα αλλά και στην Πάτρα – Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Εχει χώρο το Θέατρο Σκιών για επίσημους θεσμούς ή εκ φύσεως είναι μια λαϊκή τέχνη που επιζεί κυρίως μέσα και με τους «από τα κάτω»;
Δεν υπάρχει καμία δεύτερη σκέψη στην παρουσία του ελληνικού Θεάτρου Σκιών σε μεγάλες διοργανώσεις. Ο Καραγκιόζης είναι μια λαϊκή παραστατική τέχνη, κομμάτι της ελληνικής παράδοσης και εγγεγραμμένο στοιχείο στο μητρώα της άυλης ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Το γεγονός ότι προέρχεται «από τα κάτω» δεν μειώνει την αξία και τη σημασία της. Αλλωστε η ιστορία θεωρείται πλέον ότι γράφεται «από τα κάτω». Δράσεις όπως της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας, όπου πραγματοποιήθηκαν αρκετές παραστάσεις, έκθεση στο Γκάζι με σπάνιες φιγούρες και την έκδοση του λευκώματος, αναμφισβήτητα βοηθούν το έργο των καραγκιοζοπαιχτών και συμβάλλουν στην εξωστρέφεια του επαγγέλματος. Η επιλογή του Καραγκιόζη στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και στο πρόγραμμα «Ολη η Ελλάδα ένας πολιτισμός», οι επιχορηγούμενες δράσεις του ΥΠΠΟ είναι αποδείξεις της έμπρακτης στήριξης των θεσμών στο ελληνικό Θέατρο Σκιών. Παρ’ όλα αυτά πάντα πίστευα ότι ειδικά στην πόλη μου που γέννησε τον Καραγκιόζη, έπρεπε πρώτα να είχε ένα είδος «ΔΗΠΕΘΕ» Καραγκιόζη και μετά οτιδήποτε άλλο. Επίσης, σε παραγωγές που ο καραγκιοζοπαίχτης δεν μπορεί να τις υποστηρίξει μόνος του, καλό θα ήταν η πολιτεία να στηρίζει την προσπάθειά του, ως έργο πολιτισμού.
Σήμερα στην Πάτρα υπάρχει περιβάλλον ευνοϊκό για μια νεότερη γενιά του Θεάτρου Σκιών;
Το κοινό της Πάτρας ανέκαθεν ήταν μυημένο στο Θέατρο Σκιών. Μετά τη Μεταπολίτευση, ξεκίνησαν ο Γιάνναρος μαζί με τον Μπάμπη Γκολέ στο μαγαζί «Ανδρομέδα» μια νέα μορφή της τέχνης μας, όπου ξαφνικά στα μέσα του μουσικού προγράμματος άναβε ο μπερντές και παρουσιάζονταν έργα για μεγάλους. Αργότερα το συνέχισα εγώ στο «Χάραμα» και μετέπειτα, το 2003, όταν άνοιξα το «Βυρσοδεψείο». Εκεί το κοινό μου κυμαινόταν από ηλικίες 18 χρονών μέχρι 70 και παρακολουθούσε παραστάσεις που ξεκινούσαν στη 1 το βράδυ συνοδεία ζωντανής μουσικής. Ακόμα και σήμερα παίζονται παραστάσεις Καραγκιόζη σε θέατρα για ενηλίκους από τον γιο μου. Με αυτόν τον τρόπο οι νέοι θεατές που δεν έχουν τριβή με το Θέατρο Σκιών, όπως και τα παιδιά που είναι βοηθοί μας, έρχονται σε άμεση επαφή με την πραγματική και αυθεντική μορφή του Καραγκιόζη. Για τους νέους καραγκιοζοπαίχτες που θέλουν να ασχοληθούν επαγγελματικά με τον Καραγκιόζη σίγουρα υπάρχει μέλλον. Η επιστημονική κατάρτιση των περισσοτέρων, η χρήση των τεχνολογικών δυνατοτήτων, η ευκολία στην πληροφορία και την επικοινωνία είναι «όπλα» στη φαρέτρα των νέων καραγκιοζοπαιχτών, που είμαι σίγουρος ότι θα τα αξιοποιήσουν με τον καλύτερο τρόπο.
