Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν ήταν απλώς ένα οικοδόμημα. Ήταν το σύμβολο της ανθρώπινης αναζήτησης για γνώση. Από τον 3ο αιώνα π.Χ. έως τους πρώτους αιώνες μ.Χ., αποτέλεσε το πιο λαμπρό πνευματικό κέντρο του κόσμου — ένα «Google» της αρχαιότητας, όπου συγκεντρώθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες πάπυροι με έργα φιλοσοφίας, επιστήμης, ιστορίας και λογοτεχνίας.
Κι όμως, αυτό το θαύμα της διανόησης εξαφανίστηκε μέσα στις φλόγες — όχι μία, αλλά πολλές φορές.
Ποιος όμως ευθύνεται πραγματικά για την καταστροφή του; Οι θεωρίες διαφέρουν.
Η βιβλιοθήκη ιδρύθηκε γύρω στο 295 π.Χ. από τον Πτολεμαίο Α΄ Σωτήρα ή τον σύμβουλό του, Δημήτριο τον Φαληρέα, στο πλαίσιο του Μουσείου, του «Ναού των Μουσών». Ήταν η καρδιά της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας — μιας πόλης που οραματίστηκε ο Αλέξανδρος ο Μέγας και μετέτρεψαν οι Πτολεμαίοι σε παγκόσμιο σταυροδρόμι γνώσης.
Ο Πτολεμαίος Β΄ Φιλάδελφος, διάδοχος του Σωτήρα, συνέχισε το έργο με μανία: έστελνε απεσταλμένους σε όλη τη Μεσόγειο για να αγοράσουν ή να αντιγράψουν βιβλία. Η συλλογή περιλάμβανε τα έργα του Αριστοτέλη, τα πρωτότυπα των Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη, αλλά και κείμενα από τη Συρία, την Περσία και την Ινδία.
Η Βιβλιοθήκη λειτούργησε και ως πανεπιστήμιο, προσελκύοντας επιστήμονες όπως τον Ερατοσθένη, που μέτρησε την περίμετρο της Γης, και τον Αρχιμήδη.
Το 48 π.Χ., κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου μεταξύ της Κλεοπάτρας και του αδελφού της Πτολεμαίου ΙΔ΄, ο Ιούλιος Καίσαρας κατέφθασε στην Αλεξάνδρεια για να στηρίξει την Κλεοπάτρα.
Όταν οι δυνάμεις του κινδύνεψαν να εγκλωβιστούν στο λιμάνι, ο Καίσαρας διέταξε να καούν τα αιγυπτιακά πλοία για να μπλοκάρει τον στόλο του αντιπάλου.
Η φωτιά εξαπλώθηκε ανεξέλεγκτα προς τις αποθήκες και —σύμφωνα με τον Πλούταρχο— έφτασε μέχρι τη Βιβλιοθήκη. Άλλες πηγές, όπως ο Σενέκας, αναφέρουν ότι περίπου 40.000 πάπυροι καταστράφηκαν, όχι όμως όλη η συλλογή.
Έτσι, είναι πιθανό ένα μέρος της Βιβλιοθήκης να επέζησε, ενώ αργότερα αναδιοργανώθηκε στο Σεραπείο, το «αδελφό ίδρυμα» της Βιβλιοθήκης.
Υπό ρωμαϊκή κυριαρχία, η Αλεξάνδρεια έχασε τη λάμψη της. Οι Ρωμαίοι δεν επένδυσαν στη συντήρηση του Μουσείου, ενώ οι εμφύλιες αναταραχές και οι διώξεις των ξένων λογίων —ιδίως υπό τον Πτολεμαίο Η΄— επιτάχυναν την πτώση.
Ο ιστορικός Roy MacLeod σημειώνει ότι μετά τον 1ο αιώνα π.Χ. «ελάχιστα γνωρίζουμε για τη Βιβλιοθήκη ή ό,τι είχε απομείνει από αυτή». Η παραμέληση αποδείχθηκε εξίσου καταστροφική με τη φωτιά.
Το 391 μ.Χ., όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ και ο πατριάρχης Θεόφιλος διέταξαν την καταστροφή των «ειδωλολατρικών ναών». Το Σεραπείο, που φιλοξενούσε τους τελευταίους λόγιους της παλιάς Βιβλιοθήκης, ισοπεδώθηκε από όχλο φανατικών.
Αυτή η επίθεση θεωρείται από πολλούς η οριστική εξαφάνιση της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης, μαζί με τα τελευταία απομεινάρια της ελληνιστικής γνώσης.
Η τελευταία πράξη του δράματος φέρεται να εκτυλίχθηκε το 642 μ.Χ., όταν ο Άμρ ιμπν αλ-Άς, στρατηγός του χαλίφη Ομάρ, κατέλαβε την Αλεξάνδρεια. Σύμφωνα με μεσαιωνικές πηγές, ο Ομάρ φέρεται να διέταξε την καταστροφή των βιβλίων ως «άχρηστων» για το Ισλάμ.
Ωστόσο, οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν αυτόν τον μύθο ψευδή.
Η αφήγηση προέρχεται από χριστιανικές πηγές του 13ου αιώνα, αρκετούς αιώνες μετά το γεγονός. Αντίθετα, η πρώιμη ισλαμική εποχή ήταν περίοδος πνευματικής άνθησης, με σεβασμό στην ελληνική φιλοσοφία και τις επιστήμες.
Κανείς δεν ξέρει πότε ακριβώς χάθηκε η τελευταία περγαμηνή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Ίσως να κάηκε, να λεηλατήθηκε, να ξεχάστηκε. Όμως η απώλειά της συμβολίζει κάτι βαθύτερο: την ευθραυστότητα της γνώσης και το πόσο εύκολα μπορεί να χαθεί ο πολιτισμός όταν δεν προστατεύεται.
Όπως σημειώνει ο ιστορικός Roger Bagnall, «είναι μια ιστορία με πολλούς υπόπτους και κανέναν ένοχο» — ένα μυστήριο χωρίς λύση, αλλά με διαρκές δίδαγμα: η γνώση, αν δεν διαφυλαχθεί, μπορεί να χαθεί μέσα σε μια στιγμή, όπως οι φλόγες που τύλιξαν τη Βιβλιοθήκη πριν από δύο χιλιάδες χρόνια.
