Η έκτασή του είναι σχετικά μικρή, μόλις 135 σελίδες, και η εικονογράφηση δεν ξεφεύγει από μία μόλις φωτογραφία, στο εξώφυλλο: μια σκηνή από την ταινία «Ταξίδι στα Κύθηρα» (1984) του Θόδωρου Αγγελόπουλου όπου βλέπουμε τον Μάνο Κατράκη και την Ντόρα Βολανάκη στην καρότσα ενός φορτηγού. Ομως η δουλειά που έχει γίνει από την πατρινή φιλόλογο Ελένη Ροδοπούλου στο βιβλίο «Το Προσφυγικό στον Ελληνικό Κινηματογράφο Μυθοπλασίας» (εκδόσεις Μωβ), είναι – το λιγότερο – αξιέπαινη.
Πρόκειται για μια συνοπτική και συγχρόνως ενδελεχή μελέτη των ελληνικών κινηματογραφικών ταινιών μυθοπλασίας, στις οποίες εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο οι έλληνες σκηνοθέτες αντιμετώπισαν ένα από τα πιο καυτά ζητήματα της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας, αυτό της προσφυγιάς. Το Προσφυγικό της Ελλάδες άλλωστε έχει ποικιλομορφία πτυχών: πολιτικοί πρόσφυγες, εσωτερικοί μετανάστες, Μικρασιάτες, Πόντιοι, Ελληνες της Κωνσταντινούπολης. Πώς όλα αυτά τα θέματα οπτικοποιήθηκαν στην ελληνική κινηματογραφία;
Σε αυτό το σημείο αξίζει να σταθεί κανείς στη σημαντική διαφορά ανάμεσα στις έννοιες του μετανάστη και του πρόσφυγα: παραπέμποντας στο βιβλίο της Αιμιλίας Σαλβάνου «Η σύγκρουση της προσφυγικής μνήμης. Το παρελθόν ως Ιστορία και πρακτική», η κυρία Ροδοπούλου αναφέρεται στη Συνθήκη της Λωζάννης που χαρακτήρισε τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής «μετανάστες», αν και ο όρος «πρόσφυγες» χρησιμοποιήθηκε στην Ελλάδα για να δηλωθεί η εξαθλιωμένη πληθυσμιακή ομάδα που είχε ανάγκη την προστασία της πολιτείας.
Αλλαγές στην αναπαράσταση
Σε κάθε περίπτωση, το Προσφυγικό δεν είναι εύκολο θέμα, όχι τόσο στην κατανόηση όσο στην ανάλυσή του, ακριβώς επειδή οι συνθήκες κάθε εποχής αλλάζουν, όπως αλλάζουν και οι κυβερνήσεις. «Η αναπαράσταση των προσφύγων μέσα από τις ταινίες αλλά και οι διαφοροποιήσεις στον τρόπο της αναπαράστασης με το πέρασμα του χρόνου εξετάζονται με προσοχή και τεκμηρίωση, αποτυπώνοντας παράλληλα τις αλλαγές που έγιναν στην ελληνική κοινωνία κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα» όπως επισημαίνει στον πρόλογο του βιβλίου ο ιστορικός Γιώργος Ανδρίτσος, ο οποίος υπογράφει τη μελέτη «Η Κατοχή και η Αντίσταση στον Ελληνικό Κινηματογράφο 1945-1966» που έχει κυκλοφορήσει στο ελληνικό εμπόριο (πρώτη έκδοση Αιγόκερως, 2004).
Για παράδειγμα, όπως πολύ σωστά επισημαίνεται από την κυρία Ροδοπούλου, η αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος από την εθνική μας κινηματογραφία μέχρι και τα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών ήταν μάλλον μονόπλευρη, πέραν ίσως κάποιων εξαιρέσεων όπως η «Μαγική πόλις» (1954) του Νίκου Κούνδουρου ή η «Συνοικία το Ονειρο» (1961) του Αλέκου Αλεξανδράκη.
Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν μετά τη μεταπολίτευση όταν με το ρεύμα του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου άρχισαν να ακούγονται και νέες κινηματογραφικές φωνές μαζί με εκείνες της παλαιότερης φρουράς. Ολες οι γενιές σκηνοθετών πάντως άρχισαν να αντιμετωπίζουν το θέμα φιλτράροντάς το από τις γραφικότητες και παραμένοντας στην ουσία. Αρκεί να θυμηθεί κανείς ταινίες όπως οι «1922» (1978) του Κούνδουρου, «Πέτρινα χρόνια» (1985) του Παντελή Βούλγαρη, «Ταξίδι στα Κύθηρα» αλλά και το «Τοπίο στην ομίχλη» (1988) του Θ. Αγγελόπουλου, «Καλή πατρίδα, σύντροφε» (1986) του Λευτέρη Ξανθόπουλου, «Τα παιδιά της Χελιδόνας» (1986) του Κώστα Βρεττάκου και «Το τραγούδι της επιστροφής» (1983) του Γιάννη Σμαραγδή.
Το φάσμα των ταινιών
Η εργασία της Ροδοπούλου, απόφοιτης της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τμήμα ΜΝΕΣ) και του ΠΜΣ «Δημόσια ιστορία» του ΕΑΠ θέτει υπό το μικροσκόπιο τις ταινίες που γυρίστηκαν στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα φθάνοντας ως τις αρχές του νέου μιλένιουμ (από τη μελέτη λείπουν για παράδειγμα ταινίες όπως η «Ρόζα της Σμύρνης» του Γιώργου Κορδέλλα και «Σμύρνη μου αγαπημένη» του Γρηγόρη Καραντινάκη, που είναι πιο πρόσφατες παραγωγές, αντιστοίχως του 2016 και του 2021). Αλλά η συγγραφέας δεν στέκεται μόνο σε αυτό το διάστημα. Αναφορές γίνονται και στις απαρχές του ελληνικού κινηματογράφου με ταινίες αρκετά γνωστές, όπως η «Κοινωνική σαπίλα» (1932) του Στέλιου Τατασόπουλου (που προσφάτως παρουσιάστηκε σε ειδική προβολή υπό συνοδεία μουσικής των Guitarte), ή παντελώς άγνωστες, όπως η «Μπόρα» (1929) του Δημήτρη Γαζιάδη.
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το ότι το προσφυγικό ζήτημα, ακριβώς λόγω της τεράστιας σημασίας του, κατάφερε να «τρυπώσει» σε όλα τα είδη κινηματογράφου, από το λαϊκό μελόδραμα – «Ξεριζωμένη γενιά» (1968) και «Περιφρόνα με γλυκιά μου» (1965) του Απόστολου Τεγόπουλου με πρωταγωνιστή τον Νίκο Ξανθόπουλο – ως την κωμωδία – «Σμυρνιά» (1969) του Νίκου Αβραμέα με την Αννα Καλουτά – και από το κοινωνικό δράμα – «Διωγμός» (1964) του Γρηγόρη Γρηγορίου και ο «Πρόσφυγας» (1969) του Χρήστου Κυριακόπουλου με τον Γιώργο Φούντα – ως την πολεμική περιπέτεια κατασκοπείας – «Στα σύνορα της προδοσίας» (1968) του Ντίμη Δαδήρα.
Η εργασία είναι μοιρασμένη σε οκτώ κεφάλαια και έναν επίλογο με δύο παραρτήματα (φιλμογραφία και βιβλιογραφία). Τρία εκ των κεφαλαίων εστιάζουν σε συγκεκριμένες ταινίες: «Ρεμπέτικο» (1984) του Κώστα Φέρρη, «Καραβάν Σαράι» (1986) του Τάσου Ψαρρά και «ΠΟΛΙΤΙΚΗ κουζίνα» (2003) του Τάσου Μπουλμέτη που μαζί με τις ταινίες του Θ. Αγγελόπουλου «Το λιβάδι που δακρύζει» (2004) και «Η σκόνη του χρόνου» (2008) είναι από τις τελευταίες χρονολογικά ελληνικές κινηματογραφικές παραγωγές που το «Προσφυγικό στον Ελληνικό Κινηματογράφο Μυθοπλασίας» περιέχει.
