Την ημέρα που στη Γαλλία η Εθνοσυνέλευση ανέτρεπε άλλη μια κυβέρνηση, που είχε εισηγηθεί άλλο ένα πρόγραμμα λιτότητας, λίγο βορειότερα, στη Νορβηγία, είχαν εκλογές. Στις οποίες κανείς δεν έδωσε την παραμικρή σημασία, φυσικά. Η Νορβηγία είναι μια χώρα μακρινή, εξωτική σχεδόν, που μοιάζει να ανήκει σε ένα διαφορετικό πολιτικό σύμπαν. Μια χώρα που ανέθεσε τη διαχείριση του πλούτου από τους υδρογονάνθρακες που βρέθηκαν στις κρύες θάλασσές της σ’ ένα εθνικό ταμείο, το οποίο εγγυάται τη χρηματοδότηση των συντάξεων και του κοινωνικού κράτους. Αλλος κόσμος…
Η Γαλλία, αντίθετα, είναι του κόσμου μας. Αναγνωρίζουμε κάτι από τον εαυτό μας στις περιπέτειές της. Ζει μια πολιτική κρίση διαρκείας, με πέντε διαφορετικούς πρωθυπουργούς σε 36 μήνες, και μια κοινωνική κρίση που ξεσπά κατά κύματα, από τα κίτρινα γιλέκα του 2018 ως τις σημερινές μεγάλες διαδηλώσεις. Μια χώρα σε διαρκή δυσφορία.
Στη γαλλική εμπειρία των τελευταίων δέκα χρόνων, συμπυκνώνεται ίσως το κοινό δράμα όλων των δυτικών κοινωνιών, η μεγάλη πολιτική διχοτόμηση που τις κόβει στα δύο. Το 2017, λίγο μετά την πρώτη, αναπάντεχη νίκη Τραμπ στις ΗΠΑ και την επικράτηση του Brexit στο βρετανικό δημοψήφισμα, οι προεδρικές εκλογές της Γαλλίας ήταν το πρώτο μεγάλο ευρωπαϊκό τεστ δημοκρατικής αντοχής απέναντι στην έφοδο της ριζοσπαστικής Δεξιάς. Η νίκη Λεπέν έμοιαζε πιθανή. Αλλά η κινητοποίηση ενός δημοκρατικού πατριωτισμού γύρω από έναν νεοφανή αστέρα, τον Μακρόν, απέτρεψε τη μετάδοση του ιού. Πέντε χρόνια αργότερα, παρά τη φθορά και τα σημάδια κοινωνικής οργής, ο δημοκρατικός συναγερμός λειτούργησε πάλι και έφραξε ξανά, στον δεύτερο γύρο των επόμενων προεδρικών εκλογών, τον δρόμο στη Λεπέν. Ο Μακρόν επανεξελέγη. Κι από τότε η Γαλλία βυθίζεται στη δίνη μιας πολιτικής κρίσης που θυμίζει, σύμφωνα με έναν σοβαρό αναλυτή, την κρίση της δεκαετίας του ’50. Μόνο που τώρα δεν υπάρχει Ντε Γκωλ να περιμένει στην εφεδρεία.
Δύο χρόνια μετά την επανεκλογή του Μακρόν, στις ευρωεκλογές του 2024, η Γαλλία άφησε, δίχως αναστολές, τον θυμό της ελεύθερο. Η Εθνική Συσπείρωση της Λεπέν πήρε υπερδιπλάσιο ποσοστό από το κόμμα του προέδρου. Κι εκείνος, απάντησε στο εκλογικό σώμα με μια απόπειρα εκβιασμού του. Διέλυσε τη Βουλή, με την ελπίδα ότι στις νέες κάλπες θα αναστηθούν τα δημοκρατικά ανακλαστικά που του είχαν, δύο φορές, δώσει τη νίκη. Αλλά το κόλπο δεν έπιασε. Η Λεπέν άντεξε τη δοκιμασία των δύο γύρων και εγκαταστάθηκε ως πρώτη δύναμη σε μια παράλυτη Βουλή, χωρίς καμιά απολύτως δυνατότητα σχηματισμού πλειοψηφιών. Τη συνέχεια τη βλέπουμε επί της οθόνης. Πρωθυπουργοί διορίζονται και πέφτουν ο ένας μετά τον άλλον. Μόλις ορκίστηκε ο πέμπτος στη σειρά. Η Γαλλία μοιάζει παράλυτη.
Πώς βρέθηκε, τόσο γρήγορα, από την ευφορία στο αδιέξοδο; Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι ο Μακρόν απέτυχε να γειώσει σε μια ευρύτερη κοινωνική συναίνεση τη δημοκρατική συσπείρωση που τον εξέλεξε. Στα χρόνια του, αντίθετα, οι ανισότητες στη Γαλλία επιδεινώθηκαν. Σύμφωνα με τα στοιχεία του έγκυρου Insee, η φτώχεια και οι ανισότητες έφθασαν σε επίπεδα-ρεκόρ, πρωτοφανή στα 30 χρόνια που το Ινστιτούτο μετρά τα δεδομένα. Δέκα εκατομμύρια ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, 650.000 άνθρωποι κύλησαν κάτω από το όριο μέσα σ’ έναν χρόνο, ένα 8% των εργαζομένων ανήκουν στην άγνωστη έως πρόσφατα κατηγορία των «εργαζόμενων φτωχών», των ανθρώπων που έχουν κανονική εργασία αλλά βρίσκονται κάτω από το κατώφλι της φτώχειας. Την ίδια ώρα ο αριθμός των εκατομμυριούχων αυξήθηκε στα 2,8 εκατομμύρια. Και τα εισοδήματα του πλουσιότερου 20% των Γάλλων είναι 4,5 φορές μεγαλύτερα από τα εισοδήματα του φτωχότερου 20%, ενώ ήταν λιγότερο από 4 φορές μεγαλύτερα το 2004. Μ’ έναν άλλο υπολογισμό, η μέση περιουσία του φτωχότερου 10% μειώθηκε κατά 54% σε 15 χρόνια, ενώ του πλουσιότερου 10% αυξήθηκε κατά 94% στο ίδιο χρονικό διάστημα.
Η συστηματική προσπάθεια Μακρόν να διορθώσει αυτά που, κατά την αγγλοσαξονική ορθοδοξία, ήταν τα μεγάλα γαλλικά ελαττώματα – υψηλή φορολογία, υψηλές κρατικές δαπάνες, ισχυρά ρυθμισμένη αγορά εργασίας – με μέτρα όπως η αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης, ενώ παράλληλα μειώνονταν όλοι οι φόροι στα μεγάλα εισοδήματα και στη μεγάλη περιουσία, δεν έφερε την προσδοκώμενη οικονομική ανάπτυξη. Εμπέδωσαν, αντίθετα, ένα αίσθημα αδικίας. Και το γεγονός ότι ο προϋπολογισμός λιτότητας της κυβέρνησης Μπαϊρού, που την οδήγησε στην ανατροπή της, περιλάμβανε περικοπές όλων των δαπανών, πλην των αμυντικών, και τη συμβολική κατάργηση δύο αργιών τον χρόνο, αλλά δεν περιλάμβανε τον φόρο 2% στον μεγάλο πλούτο, που η πλειοψηφία της Βουλής είχε εγκρίνει, κάνει τα πράγματα χειρότερα. Τα έσοδα από τον φόρο, 5-25 δισ. τον χρόνο, θα ήταν σταγόνα στον ωκεανό ενός ελλείμματος που ξεπερνά τα 166 δισ. τον χρόνο κι ενός χρέους που αγγίζει τα 3,5 τρισ. Θα αποκαθιστούσε, όμως, κάπως το χαμένο αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ολα αυτά είναι πειστικές εξηγήσεις για την ένταση της κρίσης και το βάθος του πολιτικού αδιεξόδου που ζει η Γαλλία. Πειστική, μα ίσως όχι πλήρης. Γιατί αν οι ανισότητες εξηγούν αυτά που συμβαίνουν στη Γαλλία, τι εξηγεί το εκλογικό αποτέλεσμα στη Νορβηγία; Στις εκλογές της, που φυσικά πέρασαν απαρατήρητες, ναι μεν οι Εργατικοί της απερχόμενης κυβέρνησης διατήρησαν την πρώτη θέση, με 28%, δεν θα έχουν όμως πλειοψηφία στη Βουλή και θα έχουν απέναντί τους όχι το σεβάσμιο συντηρητικό κόμμα που βυθίστηκε αλλά ένα τραμπικό, ακροδεξιό, λαϊκίστικο σχήμα που εκτοξεύθηκε στο 24%. Η Γαλλία των μεγάλων ανισοτήτων γέρνει προς την αντισυστημική ψήφο. Αλλά η Νορβηγία, η χώρα με τον χαμηλότερο δείκτη ανισότητας στην Ευρώπη (συντελεστής Gini 27%, όταν στη Γαλλία είναι 30 και στην Ελλάδα 31,8) κι ένα υποδειγματικά ισχυρό κοινωνικό κράτος, γιατί; Ισως κάτι διαφεύγει από τα αναλυτικά εργαλεία με τα οποία προσπαθούμε να εξηγήσουμε την κρίση εμπιστοσύνης στη δημοκρατία στον κόσμο…
