Η πρόσφατη, αιματηρή κλιμάκωση της σύγκρουσης Ισραήλ – Παλαιστίνης δεν άφησε ανεπηρέαστη την ελληνική δημόσια σφαίρα. Στα πανεπιστήμια, τα κοινωνικά δίκτυα, τις πλατείες και τους δρόμους, η διαφωνία γύρω από το ζήτημα έχει μετατραπεί σε σφοδρή αντιπαράθεση, που συχνά διολισθαίνει σε προσωπικές επιθέσεις, συλλογικές επικηρύξεις, κοινωνικούς αποκλεισμούς και πράξεις βεβήλωσης. Ο φανατισμός αυτού του είδους ασφαλώς δεν είναι καινούργιος. Σήμερα, όμως, ενισχύεται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία ενθαρρύνουν τις ακραίες θέσεις και δημιουργούν περιβάλλοντα όπου η διαφωνία δεν γίνεται απλώς μη ανεκτή, αλλά ερμηνεύεται ως εχθρική.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, το ευπώλητο βιβλίο Outraged (Εξοργισμένοι) του καθηγητή κοινωνικής ψυχολογίας Kurt Gray, που κυκλοφόρησε το 2025, προσφέρει μια χρήσιμη οπτική. Σύμφωνα με τον Gray, σε κάθε ηθική σύγκρουση ενυπάρχουν αντιτιθέμενες αντιλήψεις για τη βλάβη που υφίσταται ένα άτομο ή μια ομάδα. Κάθε ηθική κρίση, εξηγεί πειστικά ο Gray στηριζόμενος σε ερευνητικά ευρήματα, έχει ως βάση της τη βλάβη. Οσο μεγαλύτερη η βλάβη, τόσο πιο ανήθικη θεωρείται μια πράξη. Κάθε πλευρά πιστεύει ότι υπερασπίζεται τα θύματα της βλάβης, αλλά μπορεί να διαφωνεί ως προς τις αιτίες της βλάβης και την ταυτότητα των θυμάτων – συχνά με τη συνοδεία οργής. Κατά τη διάρκεια μιας ηθικής σύγκρουσης, η άλλη πλευρά συχνά αντιμετωπίζεται ως συνένοχος ή «θύτης», οπότε ο διάλογος καταρρέει και η σύγκρουση καθίσταται δισεπίλυτη.
Η ελληνική κοινωνία ως μικρογραφία της σύγκρουσης
Η ένταση με την οποία εκφράζονται στην Ελλάδα οι απόψεις για το Παλαιστινιακό δεν είναι τυχαία. Οι ταυτίσεις – είτε με την παλαιστινιακή είτε με την ισραηλινή πλευρά – δεν βασίζονται μόνο στην τρέχουσα ειδησεογραφία, αλλά έχουν βαθιές ιστορικές και ιδεολογικές ρίζες. Η Παλαιστίνη, για ένα σημαντικό κομμάτι της Αριστεράς, συμβολίζει τον αντιιμπεριαλιστικό αγώνα και τη δίψα για εθνική αυτοδιάθεση. Αντίθετα, φιλελεύθεροι και φιλοδυτικοί κύκλοι τονίζουν το δικαίωμα του Ισραήλ στην αυτοάμυνα απέναντι στην τρομοκρατική βία και την υπεράσπιση των δυτικών αξιών, ιδίως την προάσπιση του δημοκρατικού προτύπου σε μία διακεκαυμένη ζώνη.
Το πρόβλημα δεν είναι η διαφωνία αυτή καθαυτή. Είναι η μετατροπή της σε ηθική καταδίκη. Σε έναν λόγο που όλο και συχνότερα διατυπώνεται με όρους ηθικής καθαρότητας (ο επιστημονικός όρος είναι «ηθική τυποποίηση»), ο «άλλος» δεν εμφανίζεται ως κάποιος με διαφορετική γνώμη, αλλά ως συνένοχος του θύτη, ίσως και ηθικά διεφθαρμένος. Σταδιακά, η συζήτηση παύει να αφορά γεγονότα και προτάσεις και αφορά μόνο ταυτότητες. Η δική μας είναι «καθαρή». Η άλλη «βρώμικη». Και τα γεγονότα, όσο πραγματικά και αν είναι, αντιμετωπίζονται ως προϊόντα μεροληψίας.
Χαρακτηριστικό είναι ένα εύρημα που παραθέτει ο Gray, που αφορά την αμερικανική πραγματικότητα: σε ψυχολογική έρευνα, Ρεπουμπλικανοί και Δημοκρατικοί έδειξαν να πιστεύουν ότι ένα 10%-15% των αντιπάλων τους θεωρούσε αποδεκτή την παιδική πορνογραφία, ενώ φυσικά κανείς από τους ερωτώμενους δεν ενστερνιζόταν τέτοιες θέσεις. Το χάσμα, συνεπώς, δεν ήταν ιδεολογικό, αλλά αντιληπτικό – μια στρεβλή εικόνα του ανήθικου «άλλου», που καθιστά κάθε επικοινωνία εξαιρετικά δυσχερή ή και αδύνατη.
Το φαύλο κύκλωμα της ηθικής οργής
Ο Gray δείχνει πώς η ηθική οργή μπορεί αρχικά να κινητοποιήσει θετικά: να ενισχύσει τους ευάλωτους, να απαιτήσει δικαιοσύνη. Η οργή αυτή εδράζεται στο κοινό σε όλους κίνητρο προστασίας από τη βλάβη, αλλά η ηθική διαφωνία ξεκινά από το ποιος θεωρείται ευάλωτος και, άρα, χρήζει προστασίας. Στις ΗΠΑ, σύμφωνα με έρευνα του Gray και συνεργατών του, οι Δημοκρατικοί βλέπουν πιο ευάλωτες τις περιθωριοποιημένες ομάδες, όπως τα διεμφυλικά άτομα και τους παράνομους μετανάστες. Αντίθετα, οι Ρεπουμπλικανοί θεωρούν ότι ακόμη και ισχυρές ομάδες, όπως οι αστυνομικοί ή οι επιχειρηματίες, χρειάζονται αντίστοιχη προστασία. Αυτή η διαφορά αποτυπώνεται στα αντίπαλα συνθήματα «Black Lives Matter» και «Blue Lives Matter».
Η διαφορά αντίληψης ενυπάρχει επίσης στη σύγκρουση μεταξύ των υποστηρικτών του Ισραήλ και της Παλαιστίνης, η οποία σε μεγάλο βαθμό πηγάζει από την απόδοση διαφορετικών προτεραιοτήτων στην ευαλωτότητα του Ισραήλ και της Παλαιστίνης. Η ηθική οργή διχοτομεί τις πλευρές σε θύματα και θύτες, με ακραία διαφορετικές απόψεις να διατυπώνονται από τα αντίπαλα στρατόπεδα. Ακόμη και η απόπειρα κατανόησης της αντίθετης πλευράς εκλαμβάνεται ως συνενοχή, παρά το γεγονός ότι για όλους η ηθική βάση είναι η προστασία των ευάλωτων.
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Απέναντι σ’ αυτή τη δυναμική, χρειαζόμαστε μια νέα στάση – όχι αποστασιοποιημένη, αλλά στοχαστική και ανοιχτή.
Πρώτον, χρειάζεται αναγνώριση του πόνου και των δύο πλευρών. Οχι ως πολιτική «ίσων αποστάσεων», αλλά ως ηθική ελάχιστη υποχρέωση. Ο ανθρώπινος πόνος δεν έχει εθνικότητα. Οταν αρνούμαστε να τον δούμε στην «άλλη» πλευρά, την απανθρωποποιούμε και χάνουμε οι ίδιοι ένα βασικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό: την ενσυναίσθηση. Επιπλέον ας σκεφτούμε ότι κανείς δεν είναι 100% θύτης ή 100% θύμα. Οπως σημειώνει ο Gray, ακόμη και η απόλυτη ενσάρκωση του κακού, ο Χίτλερ, μπορεί να υπήρξε θύμα στη ζωή του αρκετά ώστε να του αποδώσουμε συνολικά τον χαρακτηρισμό 99,9% και όχι 100% θύτης. Αρα πρέπει να αναγνωρίσουμε, με διαφορετικές τελικές αποδόσεις ο καθένας μας, ότι Ισραήλ και Παλαιστίνη δεν μπορούν να έχουν τον απόλυτο χαρακτηρισμό ως θύτες ή θύματα.
Δεύτερον, ο διάλογος πρέπει να μετακινηθεί από το επίμονο «ποιος φταίει;» στο «τι χρειάζεται να γίνει τώρα;». Το παρελθόν δεν αγνοείται, αλλά δεν αρκεί. Η πραγματική πολιτική ευθύνη βρίσκεται στο τι μπορούμε να κάνουμε σήμερα για να περιορίσουμε τη βλάβη.
Τρίτον, οφείλουμε να καλλιεργήσουμε την ταπεινότητα. Οχι ως υποχώρηση των αξιών μας, αλλά ως επίγνωση ότι καμία πλευρά δεν κατέχει την απόλυτη αλήθεια. Οτι μπορεί να υπάρχει κάτι που δεν ξέρουμε, δεν έχουμε ακούσει, δεν έχουμε ζήσει. Ο Gray το αποκαλεί «ηθική ταπεινότητα» – και είναι απαραίτητη προϋπόθεση για έναν ζωντανό διάλογο.
Γιατί αυτό αφορά την Ελλάδα;
Η Ελλάδα δεν εμπλέκεται άμεσα στη σύγκρουση Ισραήλ – Παλαιστίνης. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε για αυτήν αποκαλύπτει πολλά για την ποιότητα της δημοκρατικής μας κουλτούρας. Και αναφερόμαστε σε μία κοινωνία με ιστορική μνήμη, ισχυρή παράδοση αλληλεγγύης, αλλά και βιώματα διχασμών που μας έχουν πληγώσει.
Αν αφήσουμε τον ολοένα και αυξανόμενο φανατισμό να ριζώσει, θα χάσουμε τη δυνατότητα να συζητάμε νηφάλια όχι μόνο για το Παλαιστινιακό, αλλά και για κάθε δύσκολο θέμα: από τον πόλεμο στην Ουκρανία έως την κλιματική κρίση.
Το Outraged δεν είναι ένας ύμνος στην ουδετερότητα. Είναι μια υπενθύμιση ότι πίσω από κάθε οργισμένη πολιτική θέση κρύβεται μια, ενδεχομένως διαφορετική από τη δική μας, αντίληψη βλάβης. Αν μάθουμε να αντιμετωπίζουμε την ηθική θέση των άλλων ως μια στάση προστασίας ευάλωτων ατόμων και ομάδων από βλάβες, χωρίς κατ’ ανάγκη να συμφωνούμε ως προς τις παραδοχές της και τα συμπεράσματά της, ίσως τότε να ξαναβρούμε το νήμα του διαλόγου προς όφελος της κοινωνικής συνοχής και της δημοκρατίας.
Ο Αλέξης Αρβανίτης είναι αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
