Από τη δεκαετία του 1970, το χρόνιο ψυχοκοινωνικό στρες κατακλύζει την καθημερινή ζωή των πολιτών. Ταυτόχρονα, η έκθεση σε τεχνητό φως τη νύχτα (artificial light at night ή ALAN) αυξήθηκε σημαντικά, αποτελώντας αυτή καθαυτήν έναν ισχυρό στρεσογόνο παράγοντα για τον οργανισμό. Είναι γνωστό, εξάλλου, ότι το φως από τηλεοράσεις, υπολογιστές και κινητά μπορεί να καταστείλει την παραγωγή μελατονίνης, διαταράσσοντας τον ύπνο και τον «κιρκάδιο», δηλαδή τον 24ωρο, νυχθημερήσιο ρυθμό του οργανισμού μας. Την ίδια χρονική περίοδο έχει προοδευτικά αυξηθεί και η συνολική επίπτωση του καρκίνου, ιδιαίτερα στις νεότερες ηλικίες των 15-39 ετών, με τον καρκίνο παχέος εντέρου πρώιμης έναρξης να παρουσιάζει τη μεγαλύτερη άνοδο.
Ο κιρκάδιος ρυθμός είναι ο εσωτερικός ωρολογιακός μηχανισμός του οργανισμού μας που μας συντονίζει με την περιστροφή του πλανήτη μας γύρω από τον εαυτό του, ρυθμίζοντας παράλληλα τον κύκλο ύπνου – αφύπνισης, την ημερήσια φυσική και διανοητική μας δραστηριότητα, την έκκριση πολλών ορμονών, τον μεταβολισμό, τις ανοσολογικές αποκρίσεις μας, αλλά και τις διατροφικές και πεπτικές μας συνήθειες. Επιπλέον, συμβάλλει στη διατήρηση της γονιδιακής μας σταθερότητας, στον έλεγχο του κυτταρικού κύκλου και στην ανοσία των ιστών του οργανισμού μας. Τυχόν διαταραχή αυτού του 24ωρου ρυθμού – που έχει κληθεί «χρονοδιαταραχή» (chronodisruption) –, δηλαδή αποσύζευξη του εσωτερικού κιρκάδιου ρολογιού από τις παραπάνω λειτουργίες λόγω προβλημάτων ύπνου, παρατεταμένης έκθεσης στο τεχνητό φως τη νύχτα (ALAN) ή χρονικά ακανόνιστων φυσικών, διανοητικών και διατροφικών συνηθειών, συσχετίζεται ολοένα και περισσότερο με την ανάπτυξη διαφόρων καρκίνων. Σημειωτέον ότι η ταχεία εναλλαγή χρονικών ζωνών, το λεγόμενο ταξιδιωτικό jet lag, καθώς και το κοινωνικό και εργασιακό jet lag μπορούν επίσης να διαταράξουν τον κιρκάδιο ρυθμό και να αυξήσουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου.
Αρκετές, μάλιστα, μελέτες έχουν συνδέσει τη διαταραχή του κιρκάδιου ρυθμού τόσο με την έναρξη όσο και με την ανάπτυξη του καρκίνου, ενώ έχουν επίσης αναδείξει μεταβολές στην έκφραση των γονιδίων του κιρκάδιου ρολογιού σε πολλούς καρκινικούς ιστούς προερχόμενους από πνεύμονα, μαστό, παχύ έντερο, ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα, θυρεοειδή αδένα, προστάτη και γλοιοβλάστωμα. Δείγματα όγκων συχνά παρουσιάζουν μειωμένη έκφραση των βασικών γονιδίων του βιολογικού ρολογιού BMAL1, CRY1, CRY2 και PER1, PER2 και PER3, ενώ μεταλλαγές σε αυτά τα γονίδια σχετίζονται με κακή πρόγνωση. Ειδικότερα για τον καρκίνο του παχέος εντέρου τα χαμηλά επίπεδα έκφρασης των παραπάνω γονιδίων έχουν σχετιστεί με μειωμένη συνολική επιβίωση.
Ενδεικτικά, σημαντική μελέτη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο “Nature Immunology“, με επικεφαλής τη Β. M. Fortin, διαπίστωσε ότι οι διαταραχές του κιρκάδιου ρυθμού, μέσω της έλλειψης ύπνου, του χρονικά ακανόνιστου ύπνου και διατροφής και της υπερβολικής νυχτερινής έκθεσης στο τεχνητό φως, συμβάλλουν στην πρώιμη ανάπτυξη καρκίνου του παχέος εντέρου. Επιπλέον, μια πρόσφατη εκτεταμένη μετανάλυση διαπίστωσε ότι η υψηλή έκθεση σε ALAN αύξησε τον κίνδυνο για θετικούς στους υποδοχείς οιστρογόνων καρκίνους του μαστού σε προεμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Παρόμοιοι συσχετισμοί έχουν αναφερθεί και για τον καρκίνο του προστάτη και του θυρεοειδούς αδένα.
Το γαστρεντερικό σύστημα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στη διαταραχή του κιρκάδιου ρυθμού, αφού ο εντερικός βλεννογόνος αναγεννάται με ακρίβεια σε κύκλο 24 ωρών. Επιπρόσθετα, το μικροβίωμα του εντέρου ανταποκρίνεται έντονα στην απορρύθμιση του κιρκάδιου ρολογιού. Η διατροφική πρόσληψη ρυθμίζεται επίσης από το κιρκάδιo ρολόι και, επομένως, η δυσρύθμιση μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα κινδύνου για καρκίνο του παχέος εντέρου.
Η διατήρηση, συνεπώς, σταθερού κιρκάδιου ρυθμού με ισχυρή σύζευξη με τις σημαντικές λειτουργίες του οργανισμού μπορεί να παίξει κρίσιμο ρόλο στην πρόληψη και θεραπεία του καρκίνου στο μέλλον. Κάποιες τακτικές με θετικό αντίκτυπο στον κιρκάδιο ρυθμό που μπορούμε να υιοθετήσουμε είναι: διατήρηση σταθερών ωρών ύπνου και γευμάτων, αποφυγή νυχτερινής εργασίας και έκθεσης σε υπερβολική ALAN, κατανάλωση τροφής σε τακτικό χρονικό παράθυρο 6 έως 12 ωρών εντός της ημέρας, καθώς και τακτική μέτρια σωματική άσκηση κυρίως τις πρωινές ώρες.
Για τις περιπτώσεις που ο καρκίνος έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του, η χορήγηση χημειοθεραπειών σε συγχρονισμό με το εσωτερικό ρολόι του οργανισμού («χρονοθεραπεία») μπορεί να βελτιώσει την ανεκτικότητα των φαρμάκων και ενδεχομένως να αυξήσει και την αποτελεσματικότητα της θεραπείας.
Ωστόσο, δεν είναι ακόμη ξεκάθαρο εάν αυτό μεταφράζεται σε καλύτερα μακροχρόνια θεραπευτικά αποτελέσματα. Παρομοίως, η χρονική στιγμή χορήγησης των ανοσοθεραπειών με αναστολείς σημείων ελέγχου φαίνεται να επηρεάζεται από τον κιρκάδιο ρυθμό, γεγονός που θα μπορούσε να ενισχύσει την αποτελεσματικότητά τους – κάτι που πρέπει να επιβεβαιωθεί από μελλοντικές μελέτες.
Συμπερασματικά, συνεχώς βρίσκουμε μπροστά μας το δελφικό «μέτρον άριστον» και την ιπποκρατική «διαιτητική», που μας καθοδηγούν ακόμα και σήμερα, που η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν κάνει τεράστια άλματα.
Ο Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ακαδημαϊκός – ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, διευθυντής στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής στην Εδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρόεδρος στο HellenicPasteur Institute
