Σεβαστικός. Ακριβοδίκαιος. Ειρωνικός. Εικονοκλάστης. Μπορεί κανείς να διαθέτει σε γενναίες δόσεις και τα τέσσερα αυτά γνωρίσματα όταν απαντάει στο ερώτημα «Τι οφείλουμε στους αρχαίους Έλληνες»; Καταρχάς, το τελευταίο ερώτημα τίθεται από τον Τόνι Σπόφορθ (Tony Spawforth), ομότιμο καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Νιούκασλ, στο βιβλίο που πρόσφατα κυκλοφόρησε και στα ελληνικά (εκδ. Πατάκη, μτφ. Ανδρέας Παππάς).
Και η απάντηση στο δικό μας είναι πως, ναι, μπορεί να διαθέτει πολλαπλές ιδιότητες όταν ανοίγεται στον πολιτισμό που, όπως συμπεραίνει ο ιστορικός: «είναι πάντα μια υπενθύμιση της απέραντης δημιουργικότητας που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο πνεύμα –είναι κι αυτό μια παρηγοριά για μας».
Το βιβλίο του είναι μια περιήγηση σε όψεις της σύγχρονης πολιτιστικής παραγωγής, ώστε ο ίδιος να εντοπίσει «σε ποιο βαθμό και με ποιον τρόπο η αρχαία Ελλάδα είναι παρούσα σήμερα στην κοινωνία μας και στην κουλτούρα μας» (σ.16).
Με άλλα λόγια, «στο πώς μιλάμε και γράφουμε, πώς διασκεδάζουμε, πώς μετέχουμε στον δημόσιο βίο, αλλά και σε πεδία όπως η ιατρική, η θρησκεία, ο αθλητισμός. στο πώς καθορίζεται η σεξουαλική μας ταυτότητα (σ.σ.: εδώ, ομολογουμένως, με μία πιο χαλαρή αντίληψη), πώς επιδιώκουμε την αυτοπραγμάτωση, ποια είναι τα ιδεώδη μας για το ωραίο».
Μεταξύ μας, θα καταλαβαινόμασταν και μόνο με μια αναφορά στα Γλυπτά του Παρθενώνα (τα οποία, παρεμπιπτόντως, αναφέρονται en passant σαν «τα λεγόμενα ελγίνεια» με άλλη αφορμή). Αλλά ο συγγραφέας ξεκινάει με ένα παράδειγμα μάλλον «εξωτικό» ακόμη και για τον έλληνα αναγνώστη.
Τις διαβατήριες τελετές που οργανώνει η ομάδα «Artemis Pack» στη δυτική Φιλαδέλφεια για κορίτσια και non binary παιδιά, ηλικίας από 7 έως 14 ετών, γύρω από έναν βωμό όπου καίει φωτιά.
Σε αυτές, λοιπόν, κάθε παιδί ρίχνει μια μικρή ποσότητα αρωματικών βοτάνων στη φωτιά αποχαιρετώντας έτσι την παιδική ηλικία. Είναι η στιγμή που κάνει την είσοδό της στην αφήγηση η Άρτεμη της Βραυρώνας. Εκεί όπου, όπως διαβάζουμε σε πάπυρο του 5ου αιώνα π.Χ., κορίτσια ηλικίας πέντε έως δέκα ετών, ντυμένα με ιμάτιο στο χρώμα του κρόκου, συμμετείχαν στη λεγόμενη ιεροτελεστία «της άρκτου», στο πλαίσιο γιορτών προς τιμήν της θεάς.
Κι ύστερα από αυτή τη διαβατήρια λεπτομέρεια περνάμε στο σύγχρονο χωριό της Αγίας Τριάδας, κοντά στις Μυκήνες, όπου μια εκκλησία περνάει συνήθως απαρατήρητη από τους επισκέπτες, αν και είναι χτισμένη με «μέλη» γειτονικών αρχαίων κτισμάτων.
Κι έπονται οι λέξεις: πανδημία – pandemic, infodemic, meritocracy – αξιοκρατία (επινοημένη στη δεκαετία του 1950), apaugasma και nomophobia (τις οποίες συναντάμε για πρώτη φορά στην έκδοση του Oxford English Dictionary τον Οκτώβριο του 2019).
Παραδείγματα, δηλαδή, με τα οποία μία φιλομαθής ελίτ εφευρίσκει νεολογισμούς βασισμένη στα αρχαία ελληνικά. Για να εισπράξει ένα από τα φλεγματικά σχόλια του Σπόφορθ: «Στο μέτρο που ασχολούμαι κατά κύριο λόγο με την αρχαία Ελλάδα, μπορώ να βεβαιώσω ότι πράγματι ορισμένοι από τους πιο έξυπνους ανθρώπους που έχω συναντήσει ήταν βαθείς γνώστες των αρχαίων ελληνικών. Ωστόσο, η γνώση μιας αρχαίας γλώσσας, όσο και αν είναι αναμφισβήτητο προσόν, δεν σημαίνει πάντοτε και οξυμμένη αντίληψη».
Η κριτική αντίληψή του μέσα στο βιβλίο είναι ιδιαίτερα οξυμμένη όταν πρόκειται για τα δύο γνωστά «ταμπού»: τους δούλους και τη θέση των γυναικών.
«Οι περισσότερες αρχαίες πηγές, αλλά και αρκετές σύγχρονες, αποφεύγουν να αναφέρουν ότι στις δραστηριότητες των Αθηναίων στην ευρύτερη περιοχή του βόρειου Αιγαίου περιλαμβανόταν και το εξαιρετικά προσοδοφόρο δουλεμπόριο.
Κατά τα άλλα βέβαια, σε επίσημα κείμενα Αθηναίων του 5ου αιώνα π.Χ γίνεται σαφώς λόγος για δούλους από τη Θράκη». Και: «Παρά την ύπαρξη τόσο τεράστιων ανισοτήτων, κάποιοι πολίτες σύγχρονων δημοκρατιών της Δύσης που επισκέπτονται την Αθήνα εύκολα παραβλέπουν τη θέση των δούλων και των γυναικών στην κοινωνία της αρχαίας πόλης, αρκούμενοι σε γενικόλογες αξιολογήσεις περί “κοιτίδας της δημοκρατίας”» (προσωπικά, με εκπλήσσει ότι δεν εντάσσει τον θεσμό της δουλείας στο ευρύτερο σύστημα μισθωτής εργασίας του μεσογειακού κόσμου επιμένοντας να τον συνδέει με τις βαθμίδες δημοκρατίας που κατακτούσε η Αθήνα).
Στα υπόλοιπα κεφάλαια ο συγγραφέας διαπερνά τις κατακτήσεις των αρχαίων στην ιατρική, τη ρητορική, την αισθητική και την αρχιτεκτονική, αλλά και την «ανακάλυψη» του σεξ κάνοντας ιδιαίτερη αναφορά στην ομοφυλοφιλία των αρχαίων, την οποία πολέμησε σφοδρά ως έννοια η αγγλική Εκκλησία απαγορεύοντας για μεγάλη περίοδο την επίκληση αρχαιοελληνικών πηγών. Αφιερώνει, εξάλλου, ένα κεφάλαιο στην επίδραση της αρχαίας γνώσης στον χριστιανισμό («οι πρώτοι χριστιανοί, προκειμένου να διαδώσουν τη νέα θρησκεία σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούσε ο παγανισμός, δεν είχαν ενδοιασμούς να αξιοποιήσουν στοιχεία που συνδέονταν με την εικόνα των θεών του Ολύμπου, ακόμα και με το τελετουργικό της λατρείας τους»). Και, τέλος, φτάνει ως τη σημερινή εποχή μέσω των λογοτεχνικών και κινηματογραφικών αναπαραστάσεων –άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο πετυχημένες.
Σε όλη αυτή την περιήγηση ο Σπόφορθ νιώθει την ανάγκη να υπενθυμίζει ορισμένα συμπεράσματα από την πολυετή έρευνά του στους αρχαίους.
Για παράδειγμα: «Μιλάμε για έναν πολιτισμό στο πλαίσιο του οποίου τα όρια ανάμεσα στους μύθους και στη θρησκεία ήταν εν πολλοίς δυσδιάκριτα. Από αυτή την άποψη, είναι αξιοσημείωτο –αλλά εν μέρει και αξιοπερίεργο- ότι ο ίδιος αυτός πολιτισμός, ο διαποτισμένος από ιστορίες με θεούς, ήρωες και τέρατα, γέννησε ανθρώπους οι οποίοι προσπάθησαν να αφηγηθούν τι πράγματι συνέβη στις μέρες τους».
Και προφανώς επειδή έχει ανοιχτούς υποδοχείς στα κελεύσματα των εικονοκλαστικών καιρών σπεύδει να επισημάνει: «Σήμερα, αρκετοί είναι εκείνοι που αμφισβητούν τα περί “ελληνικού θαύματος”, θεωρώντας τα παρωχημένα και υπερβολικά, στο μέτρο που υπερεκτιμώνται έτσι τα επιτεύγματα της αρχαίας Ελλάδας, και αντίστοιχα υποτιμώνται οι συμβολές στον πολιτισμό λαών όπως οι Αιγύπτιοι ή οι κατά καιρούς κάτοικοι της Μεσοποταμίας.
Κατά τα άλλα πάντως, παραμένει αδιαμφισβήτητο ότι οι αρχαίοι Έλληνες, και ειδικότερα εκείνοι του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ, διακρίνονταν από μια τεράστια επιθυμία «αποκρυπτογράφησης» του κόσμου στον οποίο ζούσαν, υπερβαίνοντας σαφώς το στάδιο των κυρίαρχων ακόμη την εποχή εκείνη μεταφυσικών προσεγγίσεων… Επαναλαμβάνω ότι είναι άχαρο να αμφισβητεί κανείς τα επιτεύγματα του παρελθόντος με σημερινά κριτήρια.
Η μελέτη των αρχαίων Ελλήνων, με τα καλά τους και με τα κακά τους, μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη ώστε να αντιληφθούμε τις δυνατότητες αλλά και τους περιορισμούς κάθε ανθρώπινου επιτεύγματος. Από αυτήν την άποψη, οι αρχαίοι Έλληνες προβάλλουν σαν μια ακόμα έκφανση της ανθρώπινης συνθήκης. Το ίδιο ισχύει, άλλωστε, για όλες τις κοινωνίες του παρελθόντος, στο μέτρο που τις προσεγγίζει κάποιος με ανοιχτό μυαλό και με ανοιχτά μάτια».
Μότο: «Η ζωή μας σήμερα είναι συχνά τόσο σκληρή και τόσο ακατανόητη ώστε θα ήταν πολυτέλεια να στερήσουμε από τον εαυτό μας τη δυνατότητα να αντλούμε στοιχεία από τον αρχαιοελληνικό κόσμο, έστω και για λόγους αναψυχής και μόνο»
