Ο Μιχάλης Μοδινός (Αθήνα 1950) είναι χαρακτηριστική περίπτωση λογοτέχνη όπου το έργο του και η επαγγελματική του ενασχόληση παρουσιάζουν μια αλληλεπίδραση.
Ο ίδιος είναι θεωρητικός και ακτιβιστής του οικολογικού κινήματος, ενώ και εργάστηκε ως περιβαλλοντολόγος και μηχανικός σε πολλά μέρη όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και άλλων ηπείρων. Εχει κατά καιρούς συνεργαστεί με σχετικούς διεθνείς οργανισμούς, έχει διδάξει σε ακαδημαϊκά ιδρύματα, διηύθυνε ερευνητικά σε σχέση με τα ενδιαφέροντά του Ινστιτούτα, μα και ίδρυσε περιοδικό σχετικό με την οικολογία. Παράλληλα δε με το συγγραφικό του έργο, γράφει εμπεριστατωμένες κριτικές για έργα ξένων συγγραφέων και καταθέτει τις πάντα ενημερωμένες απόψεις του για τη σύγχρονη παγκόσμια λογοτεχνική παραγωγή.
Το βιογραφικό του περιγράφει στην ουσία μια ιδιότυπη persona ενός ανθρώπου όπου οι πνευματικές και καλλιτεχνικές του ενασχολήσεις συνοδοιπορούν με μια εντελώς σύγχρονη καριέρα συνεργασίας με Διεθνείς και Ευρωπαϊκούς Οργανισμούς. Αυτή τη συνοδοιπορία πολύ συχνά θα τη συναντήσουμε και στα βιβλία του.
Ο Μιχάλης Μοδινός ως πεζογράφος παρουσιάζεται το 2005 (έχουν προηγηθεί βιβλία του και συμμετοχές και συλλογικές εκδόσεις με θέματα γύρω από τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα) και όλα τα πρώτα του έργα ανήκουν στο είδος του μυθιστορήματος. Μόνο με τα δύο πλέον πρόσφατα – ανάμεσά τους και το «Η υπόθεση της ερυθράς βασίλισσας» – χρησιμοποιεί τη φόρμα του διηγήματος. Αλλά ακόμα και μέσα στα στενά αφηγηματικά όρια ενός διηγήματος, ο Μοδινός δείχνει πως θέλει να περιγράφει ό,τι τον περιβάλλει (ανθρώπους και τόπους) με μια διάθεση σύνδεσης του μέρους με το όλο.
Ετσι, λοιπόν, πολύ συχνά κάποιος από τους ήρωες του αναφέρεται στο εγώ του, περιγράφοντας το περιβάλλον μέσα στο οποίο βρίσκεται. «Κι εγώ δεν λέω καλημέρα παρά μόνο στον κύριο Ζαχαρία που ‘χει τα ψιλικά στη γωνία. Και να σου πω και κάτι άλλο; Ακόμα και οι ελάχιστες εκείνες κριτικές φωνές που υπήρχαν παλιά έχουν σιγήσει στις μέρες μας. Ο αστισμός θριάμβευσε τελεσίδικα. Στη μεταμοντέρνα εποχή μας το να τρως σκατά στο κλεινόν άστυ και να προσποιείσαι ότι δρέπεις τα αγαθά της πρωτεύουσας έγινε must» (σελ. 83).
Αλλά και ξεφεύγοντας από τη σύνδεση ατόμου με κοινωνικά φαινόμενα και αναζητώντας να διερευνήσει τις αποχρώσεις συναισθημάτων, πάλι παρόμοιες αντιστοιχίσεις επιχειρεί: «Το βλέμμα της ήταν χαμένο στις εύπλαστες σκιές της νύχτας. Αγγιξε με το χέρι το λεκανοπέδιο περιμετρικά. “Αυτό το συνονθύλευμα ομορφαίνει με το σούρουπο”, είπε. “Την αγαπώ αυτή την πόλη ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο – για την προσδοκία της νύχτας”.
“Κι όμως, στις μέρες μας, η νύχτα δεν ανακουφίζει τα σώματα”, είπα εγώ» (σελ. 133).
Συνήθως πρωτοπρόσωπες οι αφηγήσεις. Και συνήθως είναι άντρες αυτοί που θα αφηγηθούν την κάθε ιστορία. Αλλά ακόμα κι όταν το νήμα της εξιστόρησης το παίρνει γυναικεία φωνή, η αντρική παρουσία ρίχνει τη σκιά της.
«Δεν ξέρω αν έχει ερευνηθεί επαρκώς η επίδραση του χώρου στον ανθρώπινο ψυχισμό. Οταν ήμουν ακόμα στο δημοτικό, ο πατέρας μου έλεγε πως ήδη από τον καιρό του Ιπποκράτη γινόταν προσπάθεια να αποδοθεί στη φυσιογνωμία του τοπίου ο χαρακτήρας των ανθρώπων. Οι Σπαρτιάτες είναι έτσι, οι Μακεδόνες αλλιώς, οι Θεσσαλοί αλλιώτικα» (σελ. 152).
Η γραφή του Μοδινού είναι συχνά εκκεντρική, συχνά κοσμοπολίτικη, πάντα με έναν ιδιαίτερο πλούτο λέξεων και εκφράσεων· κάποιες φορές μπορεί να επιζητά ακόμα και να προκαλεί με τον εστετισμό της. Η ματιά του θέλει – και ξέρει – να ξεχωρίζει το αρσενικό από το θηλυκό, οπότε και γι’ αυτό με ευστοχία περιγράφει τις συμπεριφορές ανάλογα με το φύλο. Μα κεντρικό του στίγμα η πολιτική διάσταση και μέσα σε αυτό το πλαίσιο και οι επισημάνσεις του.
Τα διηγήματα της συλλογής είναι δεκαέξι και σε όλα ο Μοδινός έχει αφήσει ένα ή και περισσότερα από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς και των ενδιαφερόντων του – παγκοσμίου κύρους συγγραφείς καθορίζουν τη δράση, αλλά και οι ίδιοι πρωταγωνιστούν ή και προσφέρουν τον τίτλο· εντυπωσιακές γυναίκες ξεδιπλώνουν μαζί με τη θηλυκότητά τους και τις γνώσεις τους πάνω σε σύγχρονα ζητήματα· οι ερωτικές συνευρέσεις διαθέτουν έντονο πάθος, αλλά περιγράφονται με αρσενική διακριτικότητα· μια κοσμοπολίτικη διάθεση πλανιέται μόνιμα που όμως δεν εμποδίζει να δηλώνει το παρόν της και το όργιο της ορεινής Φύσης· σχολιασμοί της πολιτικής επικαιρότητας των τελευταίων δεκαετιών ευθαρσώς υποστηρίζονται. Και βέβαια η καλά χωνεμένη γνώση της ξένης λογοτεχνίας δεν έχει καμιά διάθεση να παραμείνει αφανής.
Τελικά – κεντρικό ερώτημα – ποιο είναι το θέμα που διαπερνά όλα τα διηγήματα και που τους έδωσε την ευκαιρία να συνυπάρχουν μέσα στην ίδια συλλογή; Ο ίδιος ο συγγραφέας, στη σημείωση της τελευταία σελίδας ξεκαθαρίζει πως το καθένα γράφτηκε και σε μια άλλη χρονική στιγμή, κάποια έχουν κάπου δημοσιευθεί, κάποια είναι μέρη άλλων πλατύτερων έργων, άλλα είναι πρώτη τους φορά που βλέπουν το φως της δημοσιότητας.
Σύμφωνα με τη δική μου ανάγνωση την απάντηση τη δίνουν κάποιες φράσεις στη σελίδα 97: «Ως συναισθηματική λειτουργία η μνήμη μάλλον δεν έχει μεγάλη σχέση με την αλήθεια. Χαρίζει ωστόσο πεταρίσματα ευτυχίας με τη μορφή ελεύθερων συνειρμών – υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι θα ‘χεις πετάξει στη χωματερή της ζωής σου μύρια όσα άλλα».
Ο Μιχάλης Μοδινός – ένας ακόμα από τους έλληνες συγγραφείς της γενιάς του – προσφέρει στον αναγνώστη το καταστάλαγμα μιας πορείας εβδομήντα και βάλε χρόνων, την ίδια στιγμή που ο ίδιος επιχειρεί να γεφυρώσει τη δράση της νεότητας με τον αναστεναγμό της βιολογικής ωριμότητας.
Η λογοτεχνία βοηθά να ενορχηστρώσει κανείς τέτοια παιχνίδια… Ή και συμπτώσεις που μόνο σε μάγια μπορούν να αποδοθούν.
«Κάτω από το επίχρισμα του παρόντος»
Ο Χριστόφορος Κάλφας περπατάει με βήμα ανθρώπου που γνωρίζει καλά τον προορισμό του. Διασχίζει τα πίσω σοκάκια του χωριού με τις μεγάλες γλιτσιασμένες πέτρες, λειασμένες εδώ και αιώνες από ανθρώπους και υποζύγια. Το νερό γουργουρίζει στις υδρορροές. Τα περισσότερα σπίτια δείχνουν ακατοίκητα, αν και μερικά έχουν ανακαινιστεί πρόσφατα. Παρατηρεί τις προσθήκες και τις αλλοιώσεις με το έμπειρο μάτι εκείνου που ασκήθηκε να διαβάζει το παρελθόν κάτω από το επίχρισμα του παρόντος. Προσπερνάει δυο ξενώνες και μια ταβέρνα, κλειστή επίσης. Ένα καφέ-μπαρ με μια ρουστίκ επιγραφή σε ξανθό λακαρισμένο ξύλο, «Χείρωνας». Μικρές αυλές όπου η βλάστηση θεριεύει, ξεχαρβαλωμένα ντουβάρια, παραμορφωμένοι από τον χρόνο πρόβολοι, ακλάδευτες τριανταφυλλιές, μοναχικά αρχοντικά που υποδηλώνουν την παρελθούσα ευημερία. Μια βαριά ύπαρξη που κατοικοεδρεύει μέσα του τον πιέζει αίφνης μ’ όλο της το βάρος. Βγαίνει πια από το χωριό και παίρνει την κατηφόρα που οδηγεί στο νεκροταφείο. Πού και πού ρίχνει μια βιαστική ματιά προς τα πίσω, πάνω από τον ώμο του, σαν να διαισθάνεται ότι τον παρακολουθεί μια ακαθόριστη οντότητα που κρύβεται πίσω από φράχτες και μουχλιασμένους κορμούς οπωροφόρων. Διαβαίνει τη συμβολική πύλη και κατηφορίζει ένα μικρό μονοπάτι που ζώνεται από μαρμάρινα μνήματα. Το μάτι του χαϊδεύει τα σβησμένα καντήλια, τις πολυκαιρισμένες φωτογραφίες, τις επιχρυσωμένες επιγραφές με το όνομα και τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου. Κοντοστέκεται σ’ ένα σταυροδρόμι όπου ξεπετάγεται ένα γέρικο θηλυκό κυπαρίσσι. Μοιάζει να οσφραίνεται κάτι στην κορεσμένη από υδρατμούς ατμόσφαιρα, έπειτα κατευθύνεται με αποφασιστικό βήμα στα δεξιά, ως τη νότια μάντρα του νεκροταφείου.
Επιθεωρεί τις γαριασμένες πλάκες με τα θλιβέρα μισοκαμένα κεριά και τα ξεραμένα μπουκέτα. Σε μια από αυτές διακρίνει αυτό που θέλει: «Αιμιλία Χατζησταμάτη, 1954 – 2023». Βγάζει από την κωλότσεπη το μαντίλι του, το απλώνει στο ξεδοντιασμένο λιθόστρωτο και γονατίζει. Δεν κάνει τον σταυρό του, όπως θα περίμενε κάποιος. Παραμένει ακίνητος, με σκυμμένο το κεφάλι, χωρίς να βγάλει την κουκούλα του άνορακ. Η ανάσα του γίνεται γρήγορη και ασθματική, αν κρίνει κανείς από τα πυκνά συννεφάκια πάχνης που σχηματίζονται από το στόμα του. Έπειτα, ξαφνικά, σαν κάτι να θυμήθηκε, τραβάει την κουκούλα ξεσκεπάζοντας το κεφάλι του…».
(Από το διήγημα «Φθινόπωρο» ή «Μνήμα ίσον μνήμη»)
