Στη σύγχρονη Κωνσταντινούπολη, που συχνά προσπερνά το παρελθόν της, ένα παλιό διαμέρισμα παίρνει τον λόγο για να μιλήσει ελληνικά και τούρκικα σε κοινό ρυθμό, ξετυλίγοντας το νήμα μιας ιστορίας που πολλοί προτίμησαν να ξεχάσουν. Πρόκειται για το «Büyük Zarifi Apartmanı», μια παράσταση που ανεβαίνει στην καρδιά του Πέραν τα τελευταία τρία χρόνια, αποτελώντας την πρώτη θεατρική απόπειρα στην Τουρκία εμπνευσμένη από τους διωγμούς των Ελλήνων του 1964. Το «Αρχοντικό Ζαρίφη», όπως μεταφράζεται στα ελληνικά ο τίτλος του θεατρικού από τον χώρο που φιλοξενείται, αποτελεί πρωτοβουλία του ανεξάρτητου εκδοτικού οίκου Ιστός, ο οποίος απαρτίζεται από μέλη της ρωμαίικης κοινότητας της Πόλης και στόχο έχει την προώθηση έργων σχετικά με την πολίτικη ιστορία, τον πολιτισμό και τον σύγχρονο αστικό βίο. Ιδωμένη όχι σαν ένα ιστορικό μάθημα αλλά σαν ένα ζωντανό, συγκινητικό ταξίδι μνήμης και συμφιλίωσης, η παράσταση ανεβαίνει σε παραγωγή της Αννας Μαρίας Ασλάνογλου, εκ των ιδρυτών του Ιστού, σκηνοθεσία Ιλιάς Οζτσακίρ και κείμενα Τζαν Ουτκού και Ηλία Μαρούτση.
Η παράσταση παρουσιάστηκε αρχικά στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Θεάτρου Κωνσταντινούπολης για τέσσερις μόλις ημέρες αλλά κερδίζοντας το χειροκρότημα του τουρκικού, κατά βάση, κοινού συνεχίστηκε ανεξάρτητα, γνωρίζοντας σημαντική επιτυχία. «Είναι πολύ συγκινητική η διάδραση με το κοινό. Συμμετέχουν στο γέλιο, το κλάμα, στη συναισθηματική φόρτιση. Γιατί η παράσταση φροντίζει από την είσοδό τους στο ιστορικό αυτό κτίριο να μπουν στην καθημερινότητα των Ρωμιών της Πόλης. Ανεβαίνοντας τις σκάλες, έχουμε ηχογραφήσει φωνές ελληνικές να ακούγονται από τα διαμερίσματα, τα πουλιά που κελαηδούσαν έξω, ελληνικές παλιές εφημερίδες έχουν κλείσει σπασμένα τζάμια. Φτάνοντας στον τρίτο όροφο, σε αυτό το ελληνικό αρχοντικό, κάθονται στη μέση και βλέπουν τρεις διαφορετικές ιστορίες μπροστά στα μάτια τους, κάτι που τους συγκινεί. Τούρκοι ηθοποιοί παίζουν τους Ελληνες κι αναφέρονται σε μια ιστορία πολύ θλιμμένη, για την Κωνσταντινούπολη. Είναι σαν να μετέχουν οι ίδιοι οι θεατές σήμερα, χτίζοντας έναν κοινό πολιτισμό μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων της πόλης, Ελληνες, Τούρκοι, Εβραίοι κι Αρμένιοι. Γίνεται μια διάδραση, μια ανταλλαγή κουλτούρας, φιλοσοφίας, ανθρωπιάς και ειρήνης μεταξύ των λαών μας» επισημαίνει μιλώντας στα «ΝΕΑ» η Ράσμη Τσόπελα, η μοναδική ελληνίδα ηθοποιός που συμμετέχει στην παράσταση.
Τρεις αυτοτελείς ιστορίες
Η αφήγηση του «Büyük Zarifi Apartmanı» στήνεται πάνω σε τρεις αυτοτελείς ιστορίες που διαδραματίζονται στο Αρχοντικό Ζαρίφη και σχετίζονται με τον διωγμό των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης το 1964, χωρίς όμως στο κείμενο να αναφέρεται σαφώς ο βίαιος εκτοπισμός τους. Στην πρώτη ιστορία, όπου πρωταγωνιστεί η Ράσμη Τσόπελα, υποδύεται μια ελληνίδα τουρίστρια από τη Ρόδο, η οποία χωρίς να γνωρίζει κάτι για το παρελθόν του κτιρίου, αισθάνεται την ενέργειά του που την τραβάει στους χώρους του. Μπαίνοντας εκεί, συναντάει μια νεαρή καθαρίστρια, η οποία μιλάει μόνο τουρκικά κι αδυνατεί να επικοινωνήσει μαζί της. Επιστρατεύοντας τελικά την τεχνολογία, οι φωνές τους και κυρίως οι ψυχές τους καταφέρουν να συνεννοηθούν, αναπτύσσοντας μια κοινή γλώσσα. Στο δεύτερο μονόπρακτο, μια γριά ρωμιά ρεμπέτισσα αφηγείται τη ζωή της. Αρνήθηκε να αποχωριστεί τον τόπο της, το σπίτι της και τους τάφους των προγόνων της και ζει πλέον με τις αναμνήσεις μιας άλλης εποχής. Στην τελευταία ιστορία, μια αντιπαράθεση γενεών ζωντανεύει στη σκηνή. Ενας νεαρός ακτιβιστής, κυνηγημένος από την αστυνομία, βρίσκει καταφύγιο στο σπίτι ενός ηλικιωμένου Ρωμιού. Κοινή τους αναφορά, ο γιος του άνδρα που έχει σταλεί πίσω στην Ελλάδα ενώ ήταν φίλος του νεαρού. Η αποδοχή όμως αυτού του γεγονότος θα τους διχάσει.
Χτίζουμε γέφυρες
«Ολες οι ιστορίες είναι εξαιρετικά συγκινητικές. Δεν προκαλούν αντιδράσεις γιατί εμείς δεν ξύνουμε πληγές. Δεν απονέμουμε κατηγορίες. Δεν υπάρχει αυτή η διάθεση. Η διάθεση είναι να δούμε σήμερα την ιστορία της πόλης που έχουμε ξεχάσει. Διαβάζοντας πριν πάω στην παράσταση για αυτή την εποχή, συνειδητοποίησα ότι τα συγκεκριμένα γεγονότα δεν είναι γνωστά ούτε σε εμάς αλλά ούτε καισ τους Τούρκους. Δεν γνωρίζουν ότι η απέλαση των Ελλήνων έγινε μέσα σε δυο-τρεις μέρες όπου δεσμεύτηκαν οι περιουσίες τους, μάζεψαν σε μια βαλίτσα τα υπάρχοντά τους και με 20 δολάρια έφυγαν αναγκαστικά από την πόλη τους» αναφέρει η ηθοποιός και συνεχίζει. «Στην παράσταση βλέπουμε το χθες και προχωράμε όχι μόνο νοσταλγώντας το παρελθόν αλλά προσπαθώντας να χτίσουμε γέφυρες, να υπάρξει αλληλοσεβασμός και κατανόηση ανάμεσα στην τουρκική και την ελληνική εθνότητα, που είναι αδιάσπαστο στοιχείο στη ζωή της ίδιας της Κωνσταντινούπολης».
Η γλώσσα του σώματος
Ολόκληρη η παράσταση είναι γραμμένη στην τουρκική γλώσσα, εκτός από το κομμάτι όπου εμφανίζεται η Ράσμη Τσόπελα, το οποίο είναι στα ελληνικά και τα αγγλικά. Αυτή η λεπτομέρεια είναι σημαντική αφού προσελκύει κατά βάση τουρκικό κοινό, το οποίο συρρέει, όχι μόνο από την Κωνσταντινούπολη αλλά κι από άλλα μέρη της χώρας, όπως η Σμύρνη, για να την παρακολουθήσει. «Οι πάντες καταλαβαίνουν και από τη γλώσσα του σώματος αλλά και από τον τρόπο που παίζουμε τα πάντα. Δεν τους ξεφεύγει τίποτα, κι αυτό είναι σημαντικό. Για μένα είναι ένα όνειρο της ζωής μου αυτό που έχω πετύχει μαζί με τους συναδέλφους μου τους Τούρκους, τον σκηνοθέτη, τον συγγραφέα και την παραγωγό μου, να ζήσω όλη αυτήν την εμπειρία ως Ελληνίδα. Ως ηθοποιός έχω κάνει περιοδείες στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια και τις πόλεις στην Αμερική παίζοντας στα αγγλικά αρχαίο δράμα. Εδώ, όμως, πάω ως ελληνίδα ηθοποιός, σαν μια ξένη που συγχρωτίζεται με τους Τούρκους οι οποίοι με αγκάλιασαν, με προστάτευσαν και το κοινό με δέχτηκε με όλη του την αγάπη και τη στοργή» υπογραμμίζει η ηθοποιός.
Νέος κύκλος
Ο επόμενος κύκλος παραστάσεων είναι προγραμματισμένος για τον προσεχή Σεπτέμβριο. Οπως συμβαίνει σε όλους τους προηγούμενους, τα εισιτήρια αναμένεται να εξαντληθούν άμεσα αφού οι 25 μόλις θέσεις που χωρούν στο αρχοντικό γίνονται ανάρπαστες. «Μαζευόμαστε κάθε φορά μέσα στο ίδιο κτίριο. Οι ιστορίες διαδραματίζονται σε τρεις διαφορετικούς χώρους και σε έναν τέταρτο βρίσκεται το κοινό. Δεν θέλουμε να χάσουμε αυτή τη ζεστασιά του μεγάρου. Μας έχουν ζητήσει να μεταφερθούμε σε μεγάλα θέατρα, να κάνουμε παραστάσεις στη Γερμανία. Θέλουμε όμως η παράσταση να παραμείνει εκεί, στο ιστορικό κτίριο 150 ετών της οικογένειας Ζαρίφη, όπου νιώθουν οι άνθρωποι ότι μπαίνουν μέσα σε ένα ρωμαίικο σπίτι και ζουν. Αυτό είναι σημαντικό» υποστηρίζει η Ράσμη Τσόπελα. Το συγκεκριμένο κτίριο, ωστόσο, για τη δημιουργική ομάδα του «Büyük Zarifi Apartmanı» φέρει κι ένα ακόμα βάρος. Αποτελεί την ιστορική έδρα του εκδοτικού οίκου Ιστός, γεγονός που φέρνει κοντά τις δραστηριότητες του συγκεκριμένου οργανισμού σε όλο το φάσμα της ελληνικότητας της Κωνσταντινούπολης.
Ο εκδοτικός οίκος Ιστός
Το ίδιο το κτίριο που φιλοξενεί την παράσταση δεν είναι απλώς σκηνικό – είναι πρωταγωνιστής. Στους χώρους του στεγάζεται και ο εκδοτικός οίκος Ιστός, το εγχείρημα μιας ομάδας νέων Ρωμιών που εδώ και πάνω από μια δεκαετία επιμένουν να παράγουν πολιτισμό, γέφυρες μνήμης κι επικοινωνίας, μέσα από βιβλία, μεταφράσεις, ταινίες και πλέον… θέατρο. Το διαμέρισμα αυτό δεν είναι μόνο ο τόπος όπου αναβιώνουν οι ιστορίες του 1964, αλλά και το πραγματικό εργαστήρι δημιουργίας, ένα ζωντανό κύτταρο πολιτισμού σε μια Κωνσταντινούπολη που αλλάζει. Ομως όσο δυνατά κι αν αντηχεί η φωνή του θεάτρου μέσα στους τοίχους του Αρχοντικού Ζαρίφη, δεν είναι αρκετή για να κρατήσει την παράσταση ζωντανή. Με περιορισμένες θέσεις σε κάθε παράσταση και χωρίς σταθερή χρηματοδότηση, η παραγωγή στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο πάθος των δημιουργών και στην αγάπη του κοινού. Είναι ένα εγχείρημα ευαίσθητο, ανεξάρτητο και – όπως παραδέχονται οι ίδιοι – επισφαλές. Αν αυτή η μνήμη πρόκειται να μείνει ζωντανή, αν αυτός ο σπάνιος πολιτιστικός διάλογος θέλουμε να συνεχίσει να ανθίζει, χρειάζεται κάτι περισσότερο από χειροκρότημα: χρειάζεται στήριξη.
