Περίπου 100 χιλιόμετρα από τη ρωσική πόλη Κρασνόβισερσκ, δυτικά των Ουράλιων Ορέων, βρίσκεται μια περίεργη λίμνη που δεν συνδέεται με κανένα ποτάμι.
Είναι η «Πυρηνική Λίμνη», κατάλοιπο μιας εποχής που η Σοβιετική Ένωση προσπαθούσε να αντιστρέψει τη ροή ποταμών που εκβάλλουν στον Αρκτικό Ωκεανό και να φέρει νερό στον διψασμένο νότο.
Σκουριασμένες πινακίδες που προειδοποιούν για ραδιενέργεια είναι η μόνη ορατή ένδειξη που απομένει από το υπερφιλόδοξο σχέδιο.
Η Πυρηνική Λίμνη, αναφέρει το BBC, δημιουργήθηκε σε μια στιγμή στις 23 Φεβρουαρίου 1971, όταν πυροδοτήθηκαν ταυτόχρονα τρεις πυρηνικές βόμβες σε βάθος 127 μέτρων. Είχαν ισχύ 15 κιλοτόνων η καθεμία, περίπου όσο η πυρηνική βόμβα της Χιροσίμα.
Η έκρηξη άνοιξε έναν λάκκο με διάμετρο 600 μέτρων που γέμισε τελικά με βρόχινο νερό. Ο κρατήρας όμως θεωρήθηκε υπερβολικά μικρός και το έργο δεν πέρασε στην επόμενη φάση.
Το πείραμα, με την κωδική ονομασία «Τάιγκα», εντασσόταν στην ευρύτερη προσπάθεια της ΕΣΣΔ για την ειρηνική χρήση των πυρηνικών εκρήξεων σε κατασκευαστικά έργα.
Η Πυρηνική Λίμνη του Κρασνόβισερσκ έχει πλάτος 600 μέτρα
Σε αυτή την περίπτωση, μια σειρά υπόγειων εκρήξεων υποτίθεται ότι θα άνοιγε ένα μεγάλο κανάλι που θα ανακατεύθυνε ένα μέρος της ροής του ποταμού Πέτσορα προς τον ποταμό Κάμα που εκβάλλει στον Βόλγα. Αντί να ρέει προς τον ακατοίκητο βορρά, το νερό θα έφτανε σε πυκνοκατοικημένες περιοχές της Κεντρικής Ασίας και της νότιας Ρωσίας.
Ανάλογα έργα εκτροπής σε αποστάσεις χιλιάδων χιλιομέτρων σχεδιάζονταν όχι μόνο για τον Πέτσορα αλλά και πολλά ακόμα ποτάμια.
Όμως, παρόλο που η ΕΣΣΔ επέλεξε πυρηνικές συσκευές που θα ελαχιστοποιούσαν τη ραδιενέργεια, οι εκρήξεις της Πυρηνικής Λίμνης έγιναν αντιληπτές ακόμα και σε μακρινές χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Σουηδία, των οποίων οι κυβερνήσεις κατηγόρησαν τη Μόσχα ότι παραβίαζε τη συνθήκη κατά των πυρηνικών δοκιμών.
Παλιά ιδέα
Η ιδέα της εκτροπής ποταμών από τον βορρά προς τον νότο είχε εμφανιστεί δεκαετίες νωρίτερα. Μεταξύ άλλων είχε προταθεί από τον συγγραφέα Ιγκόρ Ντεμτσένκο στο βιβλίο που δημοσίευσε το 1871 με τίτλο «Περί του πλημμυρίσματος των πεδιάδων της Αράλης-Κασπίας για τη βελτίωση του κλίματος των γειτονικών χωρών». Το όραμα πήρε ώθηση επί Στάλιν τη δεκαετία του 1930.
Για τη σοβιετική ηγεσία, «αυτή η τεράστια ποσότητα νερού που έρεε προς τον Αρκτικό Ωκεανό δεν πήγαινε κάπου όπου θα ήταν χρήσιμη» λέει στο BBC ο Ντάγκλας Ουάθνερ, ιστορικός του Πανεπιστημίου της Αριζόνα που ειδικεύεται στη σοβιετική περιβαλλοντική πολιτική.
«Ήταν ένας τεράστιος πόρος. Γι’ αυτό και πάντα υπήρχε αυτή η δελεαστική ιδέα ότι μπορούσαν να βρουν τρόπο να τον αξιοποιήσουν».
Εκατοντάδες εκατομμύρια ρούβλια δαπανήθηκαν τις δεκαετίες του 1970 και 1980 στο φιλόδοξο πρόγραμμα, στο οποίο συμμετείχαν σχεδόν 200 ερευνητικά ινστιτούτα, εταιρείες και οργανισμοί. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, περίπου 68.000 άνθρωποι εργάστηκαν στην προσπάθεια.
Νερό από ποτάμια της Σιβηρίας θα διοχετευόταν στη λίμνη της Αράλης που στέρευε (EPA)
Στη σοβιετική ιδεολογία, εξάλλου, η φύση ήταν κάτι που ο άνθρωπος μπορούσε να δαμάσει και να αξιοποιήσει ορθολογικά. Το γιγάντιο έργο θα χάριζε επίσης κύρος στη χώρα σε μια εποχή ψυχοπολεμικού ανταγωνισμού με τις ΗΠΑ.
Και το νερό που θα εισέρρεε από τον βορρά θα μπορούσε να σώσει την Αράλη, την Κασπία και την Αζοφική Θάλασσα, οι οποίες κινδύνευαν από πτώση της στάθμης λόγω της υπεράντλησης για άρδευση.
«Η περίοδος αυτή έφερε την ανάπτυξη της αρδευόμενης γεωργίας και κατέστησε σαφές ότι οι υδατικοί πόροι μας ήταν ανεπαρκείς, την ώρα που οι πληθυσμοί αυξάνονταν και οι υπάρχουσες τεχνολογίες παραγωγής απαιτούσαν μεγάλες ποσότητες νερού» λέει ο Μίκαϊλ Μπόλγκροφ του ρωσικού Ινστιτούτου Προβλημάτων Νερού, το οποίο υποστήριζε τα έργα εκτροπής τη σοβιετική εποχή.
Εκτός από τον Βόλγα, τα σχέδια αφορούσαν και δύο ποτάμια της Σιβηρίας, τον Όμπ και τον Ίρτις. Μια σειρά πυρηνικών εκρήξεων θα άνοιγε ένα κανάλι 1.500 χιλιομέτρων και θα έφερνε το 10% του νερού των δύο ποταμών στο Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν.
Ψήφισμα του Κομμουνιστικού Κόμματος τον Μάιο του 1975 προέβλεπε ότι το νερό θα έφτανε στην Κεντρική Ασία το 1985 και ότι το όλο σχέδιο θα ολοκληρωνόταν έως το 2000.
Ο ρόλος του Τσερνόμπιλ
Τίποτα από αυτά δεν συνέβη. Οι διαφωνίες επιστημόνων και ειδικών επηρέασαν την κοινή γνώμη τη δεκαετία του 1980. Στο έργο του «Μπαλάντα για την Ελευθερία, ο σοβιετικός ποιητής Φαζίλ Ίσκαντερ έγραψε: «Είναι εντελώς αδύνατο να ξέρεις τι συμβαίνει στο κεφάλι του καθεστώτος / αν θέλουν να στρίψουν τον λαιμό των βόρειων ποταμών ή να κλέψουν το Ρεύμα του Κόλπου».
Στις ανησυχίες για καταστροφή βιοτόπων και αλλαγής του κλίματος ήρθαν να προστεθούν τα χρηματοδοτικά, γραφειοκρατικά και τεχνικά εμπόδια.
Τα τελευταία καρφιά στο φέρετρο του φιλόδοξου σχεδίου μπήκαν πιθανότατα με το πυρηνικό δυστύχημα του Τσερνόμπιλ, το οποίο έφερε τις ανησυχίες για το περιβάλλον στην πολιτική ατζέντα. Είχε επίσης αστρονομικό οικονομικό κόστος που περιόρισε τα διαθέσιμα κονδύλια. Τέσσερις μήνες μετά το συμβάν, ο σοβιετικός πρόεδρος Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ακύρωσε το πρόγραμμα.
Παρόλα αυτά, η ιδέα των φιλειρηνικών πυρηνικών εκρήξεων δεν πέθανε μαζί με τη Σοβιετική Ένωση το 1991. Αξιωματούχοι της ρωσικής κυβέρνησης συνεχίζουν να υπερασπίζονται το σχέδιο, όπως συνέβη το 2008, όταν ο τότε δήμαρχος Μόσχας Γιούρι Λούζκοφ δημοσίευσε βιβλίο με τίτλο «Νερό και Ειρήνη», στο οποίο πρότεινε εκ νέου την εκτροπή ποταμών της Σιβηρίας.
Σύμφωνα με τον Πολ Τζόζεφσον, καθηγητή ρωσικής και σοβιετικής ιστορίας στο Κολέγιο «Κόλμπι» στο Μέιν, η ιδέα της αντιστροφής ποταμών δεν μπορεί παρά να αναβιώσει στο μέλλον, πιθανώς για την παροχή νερού στη Κίνα, η οποία αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα λειψυδρίας στις βόρειες περιοχές της.
«Η Ρωσία είναι αυτοκρατορία πόρων –επιζεί πουλώντας τους πόρους της» είπε ο ιστορικός. «Θα είχε επομένως νόημα για τη Ρωσία, κάποια στιγμή στο μέλλον, θα συνεργασεί με τους Κινέζους για τη μεταφορά νερού από τη Σιβηρία σε αγροτικές περιοχές της βόρειας Κίνας».
